Του Ηλία Τροχίδη

Η νίκη του IvánDuqueMárquezστον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών στις 17 Ιουνίου με 53.98% έναντι 41.81% επί του αριστερού GustavoPetroανοίγει έναν νέο κύκλο στην πολιτική ζωή της Κολομβίας. Μόλις τον Νοέμβριο του 2016, η μακροβιότερη δημοκρατία της Λατινικής Αμερικής έδωσε τέλος στη μακροχρόνια ένοπλη αντιπαράθεση με τους αντάρτες του FARC(Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia) που έχει προκαλέσει 220.000 νεκρούς και 7 εκατομμύρια εκτοπισμένους. Η ολοκλήρωση αυτής της εύθραυστης ειρηνευτικής διαδικασίας αποτελεί το μεγαλύτερο στοίχημα του νέου προέδρου ο οποίος παράλληλα καλείται να διαχειριστεί ένα ευρύ φάσμα άλλων οικονομικών και κοινωνικών προκλήσεων. Η κρίση στη γειτονική Βενεζουέλα και οι αβεβαιότητα στις σχέσεις της νέας κυβέρνησης με τις Η.Π.Α έρχονται απλώς να ολοκληρώσουν μια εξίσωση για δυνατούς λύτες.

Οι εκλογές: ανακατάταξη πολιτικών δυνάμεων

Για την Κολομβία οι βουλευτικές εκλογές του Απριλίου κυρίως όμως οι προεδρικές του Μαΐου/Ιουνίου υπήρξαν ιστορικές καθώς είναι οι πρώτες που διενεργήθηκαν μετά την υπογραφή της συμφωνίας ειρήνης και στις οποίες μάλιστα το FARCσυμμετείχε ως πολιτικό κόμμα. Βάσει των όρων της συμφωνίας, το νέο κόμμα είχε, εγγυημένα, 10 κοινοβουλευτικές έδρες στο Κογκρέσο (Βουλή και Γερουσία) για τις επόμενες 2 κοινοβουλευτικές θητείες. Η επικύρωση της συμφωνίας δεν υπήρξε μια εύκολη υπόθεση μετά την απόρριψή της σε δημοψήφισμα τον Σεπτέμβριο του 2016. Ο απερχόμενος πρόεδρος JuanManuelSantosχρειάστηκε να την τροποποιήσει και να την κυρώσει, αυτή τη φορά μέσω του Κογκρέσου, τον Νοέμβριο του 2016. Τα προβλήματα στην εφαρμογή της καθώς και το αίσθημα ατιμωρησίας που αισθάνεται μεγάλο μέρος της κοινωνίας βλέποντας τους πρώην αντάρτες να κάθονται σε κοινοβουλευτικά έδρανα αντί να εκτίουν ποινές, μετέτρεψαν την συμφωνία σε ένα από τα μείζονα θέματα της προεκλογικής συζήτησης. Απότοκο της συμφωνίας ήταν και η ραγδαία πτώση της δημοτικότητας του Santosστην οποία συνηγόρησαν εξίσου η κακή οικονομική κατάσταση, η συνέχιση της βίας από άλλες εγκληματικές οργανώσεις καθώς και οι επιπτώσεις από την κατάρρευση της γειτονικής Βενεζουέλας.

Οι εκλογές και η συμφωνία ειρήνευσης αναμόρφωσαν και το πολιτικό σκηνικό το οποίο τριχοτομήθηκε. Έκπληξη προκάλεσε ιδίως η άνοδος της Αριστεράς, η οποία λόγω της  ταύτισης του χώρου με το μαρξιστικής ρητορικήςFARCδεν διέθετε μεγάλη υποστήριξη. Σημαντικό εργαλείο για την ανάλυση των εκλογικών αποτελεσμάτων είναι το εκλογικό σύστημα. Η εκλογή προέδρου στην Κολομβία πραγματοποιείται με πλειοψηφικό σύστημα 2 γύρων που επιβάλλει την αναζήτηση κομματικών συμμαχιών στο δεύτερο γύρο. Έτσι, οι 3 βασικοί πόλοι που διαμορφώθηκαν είναι οι εξής:

Η Κεντροδεξιά: Η κεντροδεξιά συμμαχία σχηματίστηκε γύρω από το CentroDemocraticoκαι τον IvánDuque, πρώην γερουσιαστή και πολιτικού τέκνου του Álvaro Uribe, πρώην προέδρου (2002 – 2010) και βασικού πολέμιου της διαδικασίας ειρήνευσης. Ο Duqueεπέκρινε την συμφωνία με το FARCχαρακτηρίζοντάς την ως επιεική προς τους πρώην αντάρτες τονίζοντας πως «οι αρχηγοί τους δεν θα ορκιστούν» κατά την έναρξη των εργασιών του νέου Κογκρέσου στις 20 Ιουλίου ενώ υποσχέθηκε επαναδιαπραγμάτευση των όρων της. Αντίστοιχα είχε επικρίνει και την εκδίκαση των εγκλημάτων των ανταρτών του FARCαπό ειδικό μεταβατικό δικαστήριο όπως προβλέπει η συμφωνία (special transitional-justice system) το οποίο θα επιβάλλει, όπως υποστηρίζει, ποινές όχι μεγαλύτερες των 8 χρόνων περιοριστικών μέτρων χωρίς να αποδίδει δικαιοσύνη.

Έχοντας εργαστεί για πάνω από 10 χρόνια στην Διαμερικανική Τράπεζα Ανάπτυξης, παρουσίασε ένα φιλικό προς τις επενδύσεις πρόγραμμα, υποσχόμενος μειώσεις στην φορολόγηση των εταιριών και υποστήριξη των επενδύσεων στους τομείς της εξόρυξης πρώτων υλών και του πετρελαίου. Ωστόσο, τούτο προϋποθέτει την εμπέδωση κλίματος ασφάλειας για τις επενδύσεις και έλεγχο από την κυβέρνηση των πλούσιων σε μετάλλευμα και πετρέλαιο περιοχών που ήλεγχαν οι πρώην αντάρτες.

Ο λόγος του Duqueεξέφρασε σε μεγάλο βαθμό πολλούς Κολομβιανούς που δεν έχουν ακόμη διαπιστώσει τα οφέλη της ειρήνευσης με το FARC. Σε πρόσφατη δημοσκόπηση, τρία τέταρτα των ερωτηθέντων πιστεύουν πως η εφαρμογή της συμφωνίας δεν είναι στη σωστή κατεύθυνση. Κάτι τέτοιο όμως δεν συνεπάγεται πως το σύνολο της κοινωνίας καταδικάζει την συμφωνία. Αυτό που γίνεται αντιληπτό από την εκλογή του Duqueείναι πως η κοινωνία συμφωνεί με την ειρήνη αλλά μια ειρήνη που απονέμει δικαιοσύνη. Με όλες τις πολιτικές δυνάμεις να τάσσονται υπέρ της (εκτός του Uribe) και με τον κίνδυνο της επιστροφής των ανταρτών στα όπλα, oνεοεκλεγείς πρόεδρος έχει μικρά περιθώρια για πειραματισμούς. Τα ισχυρά πολιτικά του όπλα που παραμένουν η προηγούμενη πετυχημένη καριέρα του, το νέο της ηλικίας του και το γεγονός πως βρίσκεται εκτός της παραδοσιακής πολιτικής τάξης της Κολομβίας.

Η Αριστερά: Η Αριστερά διεκδίκησε για πρώτη φορά στην ιστορία της Κολομβίας την προεδρία στον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών. Παρόλη την μεγάλη διαφορά που την χώριζε από τον Duqueήδη κατά τον πρώτο γύρο (25% έναντι 39%) και την μικρή διαφορά του από την κεντρώα συμμαχία που ήρθε 3^ημε (23.73%), τελικά κατόρθωσε να συγκεντρώσει το 41.8% των ψήφων και 8 εκατομμύρια ψηφοφόρους. Αυτή η επανεμφάνιση της Αριστεράς ως συμμαχίας δυνάμεων ικανής να διεκδικήσει την προεδρία είναι ακόμη σημαντικότερη αν αναλογιστούμε πως τα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα (φιλελεύθεροι και συντηρητικοί) δεν κατόρθωσαν να συγκεντρώσουν παρά μονοψήφια ποσοστά.

Ο υποψήφιος πρόεδρος με την Αριστερά GustavoPetroυπήρξε αντικείμενο κατηγοριών τόσο λόγω του παρελθόντος του όσο και του αντισυστημικού του λόγου. Πρώην μέλος του κινήματος Μ-19, (ομάδα ανταρτών που εξελίχθηκε σε πολιτικό κόμμα στις αρχές του 1990), υποστηρικτής του καθεστώτος Maduro, στενός φίλος του HugoChavezκαι πολλές φορές ενάντιος σε στενότερη συνεργασία με τις ΗΠΑ, στήριξε τον προεκλογικό του αγώνα στην καταδίκη των κοινωνικών και πολιτικών ελίτ, υποσχόμενος κοινωνικές παροχές μέσω της αναδιανομής του πλούτου αλλά και μετασχηματισμό της οικονομίας. Σε μια χώρα με έναν από τους μεγαλύτερους δείκτες ανισότητας παγκοσμίως, ο λόγος του βρήκε απήχηση σε μεγάλη μερίδα Κολομβιανών που έχουν πληγεί ιδιαίτερα από την πτώση των τιμών του πετρελαίου, την υψηλή φορολόγηση και την απουσία δομών κοινωνικού κράτους. Και ως προς αυτό, καταλυτική ήταν η συμφωνία με το FARC. Με την επίτευξη της ειρήνης, η ανισότητα και η χρόνια διαφθορά αντικατέστησαν την ασφάλεια ως μείζον πολιτικό θέμα, φέρνοντας έτσι την Αριστερά στο προσκήνιο.

Η υποψηφιότητα του Petroδεν κατάφερε, ωστόσο να ξεπεράσει το χρόνιο ζήτημα της διάσπασης της Αριστεράς ενώ ούτε ο κεντρώος υποψήφιος δέχτηκε να συνεργαστεί μαζί του και να κατευθύνει τους ψηφοφόρους του προς αυτόν κατά τον δεύτερο γύρο. Η Αριστερά ηττήθηκε σε μεγάλο βαθμό από δικά της λάθη (λαϊκισμός, σχέσεις με Βενεζουέλα, πολυδιάσπαση) κάτι που αφήνει ανοικτά τα ενδεχόμενα για τις επόμενες εκλογές. Ενδιαφέρον θα παρουσιάσει ωστόσο η πολιτική ρητορική που θα αρθρώσει ο Petroαπό τα νέα του καθήκοντα ως γερουσιαστή, κάτι που προβλέπεται από το σύνταγμα για τους υποψήφιους προέδρους και αντιπροέδρους που έρχονται δεύτεροι στις εκλογές.

Το Κέντρο: Το Κέντρο συμμετείχε στις εκλογές υπό το Movimiento Compromiso Ciudadano με επικεφαλής τον Sergio Fajardo, πρώην δημάρχου του Medellín(2004 – 2007) και κυβερνήτη της πολιτείας Antioquia(2012 – 2016). Ανένταχτος ιδεολογικά και πολιτικά, ο Fajardoυπήρξε ο πιο δημοφιλής των τριών υποψηφίων και αρχικά προηγήθηκε στις δημοσκοπήσεις. Η εκστρατεία του στηρίχθηκε κυρίως στο προφίλ του ακέραιου, μακριά από τα κομματικά παιχνίδια πολιτικού με σταθερές απόψεις καθόλη τη καριέρα του και ιδιαίτερα δημοφιλή ανάμεσα στους νέους. Παράλληλα η προγραμματική του ατζέντα εξέφραζε οικονομικό πραγματισμό και προεκλογικά έδωσε έμφαση στην ενδυνάμωση της εκπαίδευσης ως εργαλείου οικονομικής ανάπτυξης, καταπολέμησης της εγκληματικότητας και προώθησης της κοινωνικής ειρήνης (μεταξύ άλλων πρότεινε την αύξηση των δαπανών για την εκπαίδευση στο 10% του ΑΕΠ ετησίως).

Κατά τη διάρκεια των 2 θητειών του, οι επενδύσεις στη βελτίωση των υποδομών και στη δημιουργία νέων εκπαιδευτικών δομών υπήρξαν καταλυτικές στον εκσυγχρονισμό πόλεων όπως το Medellín, χρόνια συνδεδεμένες με την βία και τα καρτέλ. Ωστόσο η ικανότητα υλοποίησης ενός τέτοιου προγράμματος προϋποθέτει οικονομικές δυνατότητες που αυτή τη στιγμή η Κολομβία δεν διαθέτει. Η διόγκωση του χρέους της πολιτείας της Antioquiaκατά τη διάρκεια της θητείας του ως κυβερνήτη (από 640 δις σε 1,4 τρις πέσος) υπήρξε ένα σημαντικό επικοινωνιακό όπλο για τους αντιπάλους του το οποίο και επηρέασε τα ποσοστά του.

Και σε αυτή τη περίπτωση, η αδυναμία του Κέντρου να συνασπιστεί υπό έναν ενιαίο πολιτικό φορέα του στέρησε τα απαραίτητα ποσοστά για την διεκδίκηση της προεδρίας. Χαρακτηριστικό είναι πως ο υποψήφιος με το Φιλελεύθερο Κόμμα HumbertodelaCalle, παρά τα μικρά ποσοστά του στον πρώτο γύρο (2.06%) και την ιδεολογική και πολιτική εγγύτητα με τον Fajardo, αρνήθηκε να συνεργαστεί μαζί του.

Οι προκλήσεις μιας επισφαλούς ειρήνης

Όταν συνήψε τη συμφωνία ειρήνης με το FARCoαπερχόμενος πρόεδρος Santosείχε δώσει βάρος στα οικονομικά της οφέλη: ο τερματισμός των συγκρούσεων θα επανέφερε στην νόμιμη οικονομία τις περιοχές υπό τον έλεγχο των ανταρτών και θα μείωνε τις στρατιωτικές δαπάνες. Ο Santosδήλωνε πως η συμφωνία θα επέτρεπε την αύξηση του ΑΕΠ κατά 1,5% – ενώ το κόστος της σύγκρουσης επιβάρυνε το ετήσιο ΑΕΠ από 0,5% έως 4%. Ωστόσο, 2 χρόνια μετά την συμφωνία, η ειρήνη φαίνεται εξίσου δαπανηρή με τον πόλεμο. Η επιστροφή των εμπόλεμων περιοχών στην κανονικότητα, η συνδεσιμότητα τους μέσω νέων υποδομών, οι αποζημιώσεις στις οικογένειες των θυμάτων, η ίδρυση εθνικού κτηματολογίου, τα κίνητρα για την εγκατάλειψη καλλιέργειας φυτειών κόκας παράλληλα με εκστρατείες εξάλειψης τους (αεροψεκασμοί), οι επιχειρήσεις αποναρκοθέτησης καθώς και η διατήρηση της ασφάλειας μέσω του στρατού προχωρούν με αργούς ρυθμούς. Το συνολικό κόστος τους ανέρχεται σε 45 δις δολάρια σύμφωνα με την εποπτική επιτροπή της ειρηνευτικής διαδικασίας του Κογκρέσου.

Παράλληλα ένας νέος γύρος βίας βρίσκεται σε εξέλιξη ως αποτέλεσμα του κενού εξουσίας που δημιούργησε η αποχώρηση του FARCαλλά και λόγω της αύξησης της καλλιέργειας κόκας στις  περιοχές που ήλεγχε (Πίνακας 1). Το τελευταίο κατέστη δυνατό εξαιτίας της χαλάρωσης από πλευράς κυβέρνησης, των επιχειρήσεων αποψίλωσης των καλλιεργειών ενόψει της υπογραφής της συμφωνίας καθώς και λόγω της ενθάρρυνσης των αγροτών και από παράγοντες του FARCνα αυξήσουν την καλλιέργεια κόκας ούτως ώστε να επωφεληθούν περισσότερο από τις κρατικές αποζημιώσεις οι οποίες θα δοθούν στις περιφέρειες με τις πλέον εκτεταμένες φυτείες.

Έτσι, ένα μεγάλο κομμάτι των περιοχών πρώην ελέγχου των ανταρτών παρέμεινε ασταθές και δυνητικά πλούσιο, κάτι που ενθαρρύνει την έξαρση της βίας για τον έλεγχο του. Ενδεικτικό είναι πως οι δολοφονίες σε 170 δήμους αυτών των περιοχών αυξήθηκαν κατά 32.4% στο πρώτο τετράμηνο του 2018 και κατά 45% σε αυτές όπου εφαρμόζονται προγράμματα αντικατάστασης των καλλιεργειών.

Το αποτύπωμα του εμφυλίου στην οικονομία είναι εμφανές. Η ανασφάλεια που επικρατεί ακόμη και μετά την κατάπαυση του πυρός φαίνεται και από το γεγονός πως πολλοί καλλιεργητές επιλέγουν φυτείες γρήγορης απόδοσης φοβούμενοι πιθανή εκτόπισή τους από άλλες ομάδες. Ένα φτωχό δίκτυο υποδομών έρχεται να συμπληρώσει το φαύλο κύκλο μιας οικονομίας που έχει φτιαχτεί πάνω σε παράνομα δίκτυα διακίνησης κοκαΐνης και σίγουρα βρίσκεται ακόμη μακριά από την νόμιμη οικονομία.  Αυτό που γίνεται εντονότερα αντιληπτό σήμερα είναι πως η οικονομική ανάπτυξη στην Κολομβία ακολουθεί την ειρήνη και σίγουρα πρέπει να επιτευχθεί σε συνάρτηση και όχι πριν από αυτήν.

Επιπλέον, οι σχέσεις με τις ΗΠΑ και η διαχείριση της κρίσης στην Βενεζουέλα θα αποδειχθούν ακανθώδη ζητήματα για την νέα κυβέρνηση. Η Κολομβία παραμένει ο μεγαλύτερος αποδέκτης της αμερικανικής βοήθειας στη Λατινική Αμερική και η συμφωνία με το FARCκατέστη δυνατή σε μεγάλο βαθμό χάρη σε αυτήν. Μόλις τον Ιανουάριο του 2016 ο πρόεδρος Obamaανακοίνωσε, ενόψει της συμφωνίας με το FARC, ένα νέο πλαίσιο διμερούς συνεργασίας, με το όνομα PazColombia, που προβλέπει στήριξη μέσω ενός πακέτου 400 εκατομμυρίων δολαρίων. Με τις εξαγωγές κοκαΐνης προς τις ΗΠΑ να έχουν ενισχυθεί σημαντικά από τότε και με τον αναθεωρητισμό του πρόεδρου Trumpως προς τις πρωτοβουλίες της προηγούμενης διοίκησης οι σχέσεις μεταξύ των δύο συμμάχων ενδέχεται να επηρεαστούν. Πάντως δεν περιμένουμε κάποια σημαντική μεταβολή. ODuqueανήκει στους πολιτικούς που επιθυμούν τη συνέχιση της συνεργασίας με τις ΗΠΑ. Μένει να δούμε το κατά πόσο η ατζέντα που έχει να εφαρμόσει όσο και οι προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει, θα ενισχύσουν την συνεργασία των δύο χωρών.

Η συμφωνία του 2016 έχει ανοίξει τον ασκό του Αιόλου. Τόσο η κοινωνία όσο και η πολιτική τάξη της Κολομβίας επένδυσαν σε αυτήν με την προσδοκία επίλυσης των βασικών προβλημάτων ασφάλειας και κοινωνικής συνοχής. Η συμφωνία μετατράπηκε έτσι σε βασικό άξονα της πολιτικής αντιπαράθεσης, ανατρέποντας τις πολιτικές ισορροπίες. Όσο η εφαρμογή της καθυστερεί, τόσο αμφισβητείται η αναγκαιότητά της και κινδυνεύει η ιστορικότητα της.

Για περαιτέρω μελέτη:

«Will Colombia Make Peace With Its Peace Deal?»,Michael Shifter, Foreign Affairs Magazine,23 May 2018

«Colombian Cocaine Production Expansion Contributes to Rise in Supply in the United States», Drug Enforcement Administration intelligence brief, August 2017

«Two years after Colombia’s peace accord, the historic pact is in jeopardy», Anthony Faiola, Washington Post

«Colombian peace deal critic to face fiery leftist in runoff»Helen Murphy, Steven Grattan, 27 May 2018

«The Economics of the Colombia-FARC Peace Accord»Francisco Serrano, Foreign Affairs Magazine, 30 August 2017

«Securing the Peace in Colombia»José R. Cárdenas, Foreign Affairs Magazine, 16 December 2016

«5 Reasons Why Right-Wing Senator Ivan Duque Is Likely to Win Colombia’s Presidential Election»IanBremmer, Time Magazine 1 June 2018

«Elections in Colombia: what’s at stake»Adrian Alsema, Colombia Reports, 17 June 2018