του Θωμά Μπακρατσά

Εισαγωγή

Οι έξι μήνες από τον Αύγουστο του 2016 ως και τον Ιανουάριο του 2017 υπήρξαν δραματικοί για την Ιταλία. Μέσα σε αυτό το διάστημα (Αύγουστος και Οκτώβριος 2016 και Ιανουάριος 2017 αντίστοιχα)  σημειώθηκαν τρεις ισχυροί σεισμοί στην Κεντρική Ιταλία, με συνολικά πάνω από 600 νεκρούς και τραυματίες και μεγάλη καταστροφή των υποδομών των σεισμόπληκτων περιοχών.

Το δράμα αυτό συγκλόνισε την κοινή γνώμη όχι μόνο της χώρας αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης. Στα μάτια πολλών ευρωπαίων όμως, οι σεισμικές δονήσεις εκφράζουν μονάχα τη γεωλογική διάσταση μιας ευρύτερης αναστάτωσης της χώρας, στον απόηχο των πολιτικών αναταραχών της ηπείρου. Η χώρα βρίσκεται μπροστά σε σημαντικές κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις. Η ανεργία εμποδίζει την οικονομική ανάπτυξη, η χώρα αντιμετωπίζει ένα τεράστιο κρατικό χρέος (132% του Α.Ε.Π. το 2015), ενώ για πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας ένα αντι-θεσμικό (anti-establishment) και λαϊκιστικό κόμμα, το «Κίνημα των Πέντε Αστέρων» (‘Movimento5 Stelle’ ή ‘M5S’) διεκδικεί σοβαρά την εξουσία. Το άρθρο εξετάζει τις πολιτικές και κοινωνικές εντάσεις που βιώνει η Ιταλία και διερευνά πώς το M5Sενδέχεται να αλλάξει ριζικά τους εσωτερικούς συσχετισμούς όσο και τις ευρωπαϊκές ισορροπίες.

Το ιστορικό πλαίσιο

Είναι γεγονός πως η Ιταλία βίωνε εγχώριους και διεθνείς κλυδωνισμούς από την δημιουργία του ιταλικού κράτους (1861) και σε όλη τη διάρκεια της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας της. Ακόμα και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η χώρα έγινε ιδρυτικό μέλος των διαδικασιών ευρωπαϊκής ενοποίησης, οι εθνικές περιπέτειες δεν έλειψαν. Οι δεκαετίες του 1970 και ’80, γνωστές ως τα «Μολυβένια Χρόνια», σημαδεύτηκαν από τους ένοπλους αγώνες μεταξύ παρακρατικών νεοφασιστικών ομάδων και εξτρεμιστικών ακροαριστερών στοιχείων (Ερυθρές Ταξιαρχίες), με μεγάλο ανθρώπινο κόστος (από τη βομβιστική επίθεση της ακροδεξιάς στο σταθμό της Bolognaτο 1980 με 85 νεκρούς έως τη δολοφονία του επιφανούς Χριστιανοδημοκράτη πολιτικού AldoMoroαπό τις Ταξιαρχίες).

Η δεκαετία του 1990 συνοδεύτηκε από απρόβλεπτες πολιτικές ανακατατάξεις. Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ και η παρατεταμένη κυβερνητική διαφθορά, η οποία αποκαλύφθηκε με τη δικαστική έρευνα «Καθαρά Χέρια» (ManiPulite), οδήγησαν στην κατάρρευση του πολιτικού σκηνικού: τα παραδοσιακά κόμματα (Χριστιανοδημοκρατικό και Κομμουνιστικό) διασπάστηκαν και αντικαταστάθηκαν από ένα Κεντροδεξιό και Κεντροαριστερό σχηματισμούς (το κόμμα του SilvioBerlusconiForzaItaliaή FIκαι το Δημοκρατικό Κόμμα (PartitoDemocraticoή ΡDαντίστοιχα), ενώ η αλλαγή του εκλογικού νόμου με υιοθέτηση ενός αρκετά πλειοψηφικού συστήματος οδήγησε στο τέλος της πρώτης Δημοκρατίας.

Παρά τη συμμετοχή της σε κορυφαίους διεθνείς οργανισμούς (Ε.Ε., G7, G8), η Ιταλία παραμένει και σήμερα μια χώρα με σοβαρά προβλήματα: διχασμό Βορρά – Νότου, αύξηση του δημοσίου χρέους και νέα πολιτικά σκάνδαλα. Η δημοσιονομική κρίση μετά το 2008 οδήγησε σε αύξηση της ανεργίας (12% ενώ μεταξύ των νέων φθάνει το 35%) και μέτρα λιτότητας προκαλώντας βαθειά απογοήτευση από τα υφιστάμενα πολιτικά σχήματα αλλά και την ευρωπαϊκή ενοποίηση (ιδίως το κοινό νόμισμα).

Το ευρωπαϊκό πλαίσιο

Τα παραπάνω συσσωρευμένα προβλήματα οδήγησαν σε ένα πρωτοφανές πολιτικό φαινόμενο. Στις 4 Οκτωβρίου 2009 ο δημοφιλής κωμικός BeppeGrilloμαζί με το συνεργάτη του GianrobertoCasaleggioίδρυσαν το «Κίνημα των 5 Αστέρων» (M5S). Το κόμμα εξαρχής (αυτό)χαρακτηρίστηκε αντι-θεσμικό, αντι-συστημικό και λαϊκιστικό, τόσο από τους πολιτικούς του αντιπάλους όσο και από την ίδια την ηγεσία του. Ο ίδιος ο Grilloέχει δηλώσει: «Είμαστε λαϊκιστές, μιλάμε κατευθείαν στο στομάχι του λαού και δεν θα έπρεπε να ντρεπόμαστε». Tο κίνημα του M5Sεντάσσεται στο ευρύτερο φαινόμενο του ευρωσκεπτικισμού που απλώνεται στην Ευρώπη όπως το «Εθνικό Μέτωπο» της Γαλλίας, το UKIPστη Βρετανία ή το «Κόμμα της Ελευθερίας» στην Ολλανδία. Πολλά από αυτά τα ευρωσκεπτικιστικά κόμματα έχουν κοινά χαρακτηριστικά, καθώς απορρίπτουν το ευρωπαϊκό εγχείρημα, προάγουν ενίοτε ένα δυναμικό (ακροδεξιό) εθνικισμό, ενώ μερικά εκφράζουν και μια αντι-ισλαμική ρητορεία. Εντούτοις, το M5Sξεφεύγει από αυτό το πλαίσιο, αφού έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που το καθιστούν ένα ιδιότυπο πολιτικό μόρφωμα.

Η περίπτωση του «M5S»

Το M5Sγεννήθηκε αμφισβητώντας το πολιτικό σύστημα και αξιώνοντας την επίλυση την χρόνιων εγχώριων προβλημάτων. Ταυτόχρονα, όπως και τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά λαϊκιστικά κόμματα, επικαλέστηκε τα πολύπλευρα προβλήματα της Ε.Ε. προκειμένου να στερεώσει την κομματική του βάση. Το κόμμα, παρότι ιδρύθηκε μόλις το 2009 κατόρθωσε να κερδίσει την Τρίτη θέση στις βουλευτικές εκλογές του 2013, αποσπώντας το 25,56% στη Βουλή και το 23,80% στη Γερουσία (τα δύο νομοθετικά σώματα της χώρας). Επιπλέον, κατά τις δημοτικές εκλογές του 2016, σημείωσε εκλογικές νίκες εκλέγοντας δημάρχους σε δύο από τις μεγαλύτερες πόλεις της Ιταλίας, τη Ρώμη και το Τορίνο, την VirginiaRaggiκαι τη ChiaraAppendinoαντίστοιχα. Μετά την πτώση της κυβέρνησης Ρέντσι, το κόμμα φαίνεται έτοιμο να διεκδικήσει ρεαλιστικά την εξουσία στις επόμενες βουλευτικές εκλογές, όποτε αυτές πραγματοποιηθούν (το αργότερο ως τις 23 Μαΐου 2018).

Η εκλογική επιτυχία του M5Sοφείλεται σε σειρά παραγόντων. Καταρχάς το κόμμα κατάφερε να εκμεταλλευτεί τα χρόνια εσωτερικά προβλήματα της χώρας. Η παρουσία της Μαφίας στο νότο, τα πολιτικά σκάνδαλα και οι κομματικές μίζες, καθώς και η παρατεταμένη φοροδιαφυγή και διαφθορά στα ανώτερα κλιμάκια εξουσίας αποτελούν ζητήματα στα οποία οι παραδοσιακοί κομματικοί συνασπισμοί της Κεντροαριστεράς και της Κεντροδεξιάς αδυνατούν να λύσουν ικανοποιητικά. Ταυτόχρονα, εξέφρασε την κοινωνική δυσαρέσκεια των Ιταλών απέναντι στην ολοένα αυξανόμενη επιρροή της Γερμανίας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Στο πρόσφατο δημοψήφισμα για τη συνταγματική αναθεώρηση που διεξήχθη στις 4 Δεκεμβρίου 2016, το M5Sπρωτοστάτησε στην προεκλογική καμπάνια υπέρ του «Όχι» που τελικά υπερίσχυσε άνετα με 59.11% έναντι 40.89% για το «Ναι». Η επικράτηση του «Όχι», το οποίο ψηφίστηκε κυρίως από τις νεαρές πληθυσμιακές ομάδες και από τις νότιες και φτωχότερες περιοχές της Ιταλίας, ερμηνεύτηκε ως απόρριψη των πολιτικών λιτότητας της κεντροαριστερής κυβέρνησης του MatteoRenziπου, μετά την ήττα, επωμίστηκε την πολιτική ευθύνη και παραιτήθηκε και ως νίκη του M5S.

Η πολιτική ατζέντα του M5Sσυνέβαλε επίσης στην ταχύτατη κοινωνική του εδραίωση. Το κόμμα έχει συνδυάσει με επιτυχία την λαϊκιστική πολιτική θεωρία με μια λογική υπέρβασης των παραδοσιακών ιδεολογικών στρατοπέδων. Δανειζόμενο στοιχεία τόσο από την Αριστερά όσο και από την Δεξιά, το M5Sέχει εξελιχθεί σε ένα πολυσυλλεκτικό κόμμα. Κατά αυτό τον τρόπο, το M5Sαυτοπαρουσιάζεται ως ένας μη διεφθαρμένος πολιτικός φορέας που ενοποιεί με οριζόντιο τρόπο αιτήματα διαφόρων κοινωνικών ομάδων (άνεργοι, μικρομεσαίοι, συνταξιούχοι, φοιτητές), δημιουργώντας έτσι ένα νέο μπλοκ κοινωνικών συμμαχιών με κεντρικό σημείο αναφοράς τον «λαό». Το M5Sαξιώνει την πολιτική εκπροσώπηση του ιταλικού λαού (ο οποίος σύμφωνα με τη λαϊκιστική θεωρία αποτελεί την αδικημένη πλειοψηφία) εναντίον του διεφθαρμένου παλαιοκομματικού κατεστημένου, ενώ ο λαϊκιστής χαρισματικός ηγέτης – εν προκειμένω ο Grillo– διατηρεί άμεσες κάθετες σχέσεις με τον «λαό».

Τα 5 Αστέρια αποτελούν συμβολισμό, καθώς αναφέρονται σε 5 βασικές ιδρυτικές αξίες του κόμματος: δημόσιος χαρακτήρας του νερού, βιώσιμη κινητικότητα (η βιώσιμη μετακίνηση ανθρώπων και αγαθών στο αστικό περιβάλλον), δικαίωμα στην πρόσβαση στο διαδίκτυο, βιώσιμη ανάπτυξη, και οικολογία. Το κόμμα επίσης έχει ταχθεί επισήμως υπέρ της «αρχής της μη βίας», ενώ όσον αφορά την εξωτερική πολιτική έχει καταδικάσει τις δυτικές στρατιωτικές παρεμβάσεις στη Μέση Ανατολή και τη Βόρειο Αφρική. Επιπλέον, το M5Sυποστηρίζει το γάμο μεταξύ ομοφυλόφιλων ενώ προωθεί την ιδέα της άμεσης δημοκρατίας μέσω της χρήσης του διαδικτύου. Το ίδιο το κόμμα έχει δημιουργήσει μια διαδικτυακή πλατφόρμα, μέσω της οποίας τα μέλη του ψηφίζουν τις κομματικές προτάσεις διαμορφώνοντας ενεργά την πολιτική ατζέντα του M5S. Όσον αφορά την μετανάστευση, αυτή αποτελεί αμφιλεγόμενο σημείο. Ο ίδιος οGrilloέχει ζητήσει την απέλαση των παράνομων μεταναστών και την αναστολή του Schengen, με αποτέλεσμα οι αντίπαλοί του να τον κατηγορήσουν για εσωστρέφεια και ρατσισμό.

Όσον αφορά το επίμαχο ζήτημα της Ιταλίας με την Ε.Ε., το M5Sδιαφοροποιείται εκ νέου. Ενώ τα υπόλοιπα ευρωσκεπτικιστικά κόμματα επιτίθενται ευθέως στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, το M5Sδεν θέτει ζήτημα εξόδου της Ιταλίας από την Ε.Ε. Παρά το γεγονός πως μετέχει στην ευρωσκεπτικιστική ομάδα «Ευρώπη της Ελευθερίας και της Άμεσης Δημοκρατίας», το κόμμα έχει δηλώσει ότι θέλει να παραμείνει η χώρα στην Ε.Ε. αλλά επιμένει στη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για αποχώρηση της Ιταλίας από την νομισματική ένωση, θεωρώντας την ευρωζώνη ως αιτία των οικονομικών δεινών της χώρας.

Η επόμενη μέρα

Αυτό που έχει αναστατώσει τους τελευταίους μήνες το ιταλικό πολιτικό σύστημα είναι η προοπτική εκλογικής νίκης του M5S. Ήδη από τους πρώτους μήνες του 2017 οι σφυγμομετρήσεις έδειχναν το M5Sκαι το κυβερνών Δημοκρατικό Κόμμα (PD) σε απόσταση αναπνοής μεταξύ τους, με το πρώτο πλέον να προηγείται. Μια σειρά από ιταλικές πηγές, όπως η “scenaripolitici.com” ή εφημερίδες όπως “Corrieredellasera” δείχνουν προβάδισμα του M5Sως και 5.5% μονάδων, ενώ οι πρόσφατες δημοσκοπήσεις των ‘’INDEX’’ και ‘’IPSOS’’ στις 12 και 13 Απριλίου 2017 δίνουν στο κόμμα περίπου 31% έναντι 26% του PD. Ταυτόχρονα, τα υπόλοιπα κόμματα, όπως το κεντροδεξιό ForzaItalia(FI) του Berlusconiκαι η αποσχιστική LegaNordδεν ξεπερνούν το 15%, ενώ μικρότερα κόμματα όπως το συντηρητικό Fratellid’Italiaκαι το ριζοσπαστικό SinistraItalianaμάχονται να ξεπεράσουν το όριο του 4% που χρειάζεται για να μπουν στο κοινοβούλιο.

Βέβαια, η κατάσταση παραμένει περίπλοκη ακόμα και στην περίπτωση επικράτησης του M5S. Το μεταπολεμικό σύστημα της Ιταλίας έχει βασιστεί σε πολυκομματικές κυβερνήσεις συνεργασίας. Ενδεικτικό είναι πως από το 1948 έχουν σχηματιστεί πάνω από 50 κυβερνήσεις με χρόνο θητείας λιγότερο από ένα χρόνο κατά μέσο όρο. Παρά τις εκλογικές μεταρρυθμίσεις μετά το 1990, το πρώτο κόμμα εξακολουθεί να είναι αναγκασμένο να αναζητήσει κομματικές συμμαχίες ώστε να σχηματίσει βιώσιμη κυβέρνηση. Εδώ εντοπίζεται η αχίλλειος πτέρνα του M5Sπου έχει δηλώσει κατ’ επανάληψη πως αρνείται να σχηματίσει κυβέρνηση συνεργασίας με τα (κατά το ίδιο) διεφθαρμένα κόμματα (PDκαι FI), ενώ είναι αμφίβολο κατά πόσο τα μικρότερα κόμματα, είτε αριστερά είτε δεξιά, μπορούν να συνεργασθούν μαζί του και να του δώσουν την κυβερνητική σταθερότητα που θα επιθυμούσε. Τυχόν αθέτηση των αρχών του και συνεργασία με τα μεγάλα κόμματα θα μεταφραζόταν ως υποχώρηση από τις ρηξικέλευθες θέσεις του και ως ιδεολογική αυτοαναίρεση, ενώ σε περίπτωση αδυναμίας σχηματισμού κυβέρνησης κινδυνεύει να χάσει την ευκαιρία και η τελευταία να δοθεί στο επόμενο κόμμα, που ίσως κατορθώσει να την εκμεταλλευτεί καλύτερα. Έτσι, το σενάριο σχηματισμού κυβέρνησης από το PDή ο σχηματισμός ενός νέου φιλοευρωπαϊκού κυβερνητικού συνασπισμού όπως αυτός που κυβερνάει τη χώρα σήμερα (PartitoDemocratico, SceltaCivica, AlternativaPopolareκαι DemocraziaSolidale) δεν μοιάζει καθόλου απίθανο.

Το μεγαλύτερο στοίχημα για μια κυβέρνηση υπό το M5Sθα ήταν η τήρηση της δέσμευσης για διεξαγωγή δημοψηφίσματος με σκοπό την αποχώρηση της Ιταλίας από την ευρωζώνη. Το ιταλικό σύνταγμα απαγορεύει τη διεξαγωγή δημοψηφισμάτων για κατάργηση των διεθνών συνθηκών (όπως η συμμετοχή στην ευρωζώνη) γεγονός που απαιτεί καταρχάς την τροποποίηση του συντάγματος, είτε με ένα ακόμα δημοψήφισμα είτε με την πλειοψηφική έγκριση των δύο νομοθετικών σωμάτων. Το συγκεκριμένο σενάριο μοιάζει χρονοβόρο και σίγουρα όχι άνευ πολιτικών εμποδίων.

Όπως και να έχει η κατάσταση, το σίγουρο είναι πως η πολιτική σκηνή της Ιταλίας παραμένει απρόβλεπτη. Ελάχιστοι φαντάζονταν πριν από 9 χρόνια, όταν ιδρύθηκε το M5S, πως η κομματική πρωτοβουλία ενός κωμικού θα διεκδικούσε σήμερα την εξουσία. Σε περίπτωση που οι κυβερνητικές επιδιώξεις του M5Sεκπληρωθούν, οι σεισμικές δονήσεις που θα προκληθούν θα επηρεάσουν ολόκληρη την Ευρώπη. Θα είναι, ίσως, η πρώτη φορά που σε μια χώρα – ιδρυτικό μέλος της Ε.Ε. – θα κερδίσει ένα αντι-θεσμικό κόμμα με σαφή θέση υπέρ της διάλυσης της ευρωζώνης. Λαμβάνοντας υπόψη τη βαρύνουσα σημασία της Ιταλίας από πολιτικής, οικονομικής και πληθυσμιακής άποψης, είναι λογική η ένταση με την οποία η υπόλοιπη Ευρώπη παρακολουθεί τις ιταλικές εξελίξεις. Ο,τιδήποτε συμβεί στη χώρα θα επηρεάσει αναπόφευκτα το μέλλον των υπόλοιπων ευρωπαϊκών κρατών, αλλά και την μοίρα της ευρωζώνης, και ίσως και της ίδιας της Ε.Ε.

Η επόμενη μέρα για την Ιταλία και την Ευρώπη μετά τις επικείμενες βουλευτικές εκλογές ανήκει στη σφαίρα της εικασίας. Ανεξαρτήτως του αποτελέσματος και των όποιων συνεπειών του, αν η ιταλική ιστορία και οι πρόσφατες εξελίξεις έχουν να διδάξουν κάτι, είναι πως η Ιταλία παραμένει μια σεισμογενής χώρα.

Για περαιτέρω μελέτη

http://www.tradingeconomics.com/italy/government-debt-to-gdp

http://countryeconomy.com/national-debt/italy

http://www.ilfattoquotidiano.it/2013/10/30/grillo-confessione-a-porte-chiuse-napolitano-sotto-accusa-e-finzione-politica/760888/

‘Encyclopedia of World History’, volume IV (p.195-197), volume V (p.94-96), volume VI (p.108), edited by Marsha E. Ackermann, Michael J. Schroeder, Janice J. Terry, Jiu-Hwa Lo Upshur, Mark F. Whitters, 2008

Is Italy’s Five Star Movement Going Legit?

http://www.independent.co.uk/voices/italy-italian-referendum-five-star-movement-what-is-it-a7449566.html

‘Συγκριτική Πολιτική’, σελ. 176-191, Franz Lehner & Ulrich Widmaier, εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, 2007

http://scenaripolitici.com

http://www.termometropolitico.it/sondaggi-politici-elettorali

https://en.wikipedia.org/wiki/Opinion_polling_for_the_next_Italian_general_election