Του Νίκου Στεφανάκη

Εισαγωγή

Στις 22 Φεβρουαρίου 2021, οι Υπουργοί Εξωτερικών της Ε.Ε. συμφώνησαν να προχωρήσουν στην επιβολή κυρώσεων σε αξιωματούχους της Μόσχας ως απάντηση στη φυλάκιση του Ρώσου αντιφρονούντα και επικριτή του Κρεμλίνου, Alexei Navalny. Οι σχέσεις της Ρωσίας με την Ε.Ε. βρίσκονται ξανά σε κρίση, με τον Γερμανό Υπουργό Εξωτερικών, Heiko Maas, να δηλώνει χαρακτηριστικά ότι «οι σχέσεις μας είναι σε χαμηλό επίπεδο».

Την ίδια στιγμή που η Ε.Ε. προσπαθεί να αναδείξει ένα κοινό μέτωπο κρατών για την επιβολή περισσότερων κυρώσεων εις βάρος της Ρωσίας του Putin, Ευρωπαίοι πολιτικοί ασκούν έντονη κριτική στην ευρωπαϊκή άκρα δεξιά που δεν παίρνει ξεκάθαρη θέση στην υπόθεση Navalny. Ο πρώην πρωθυπουργός του Βελγίου και μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, Guy Verhofstadt, κατηγορεί ανοιχτά από το βήμα της Ευρωβουλής τους ευρωπαίους ηγέτες της ακροδεξιάς, όπως τη Le Pen, τον Salvini και τον Wilders, ότι παραμένουν επιδεικτικά ήσυχοι. Τους αποκαλεί, μάλιστα, φίλους του Putin και αντιπάλους της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Ο Βέλγος πολιτικός, συνεχίζοντας, εξηγεί την επιλογή αυτή από το γεγονός ότι, κατά τον ίδιο, η άκρα δεξιά στην Ευρώπη χρηματοδοτείται από τον Putin και συνδέεται στενά με τη Μόσχα.

Για την κατανόηση της σύνδεσης της ευρωπαϊκής άκρας δεξιάς με τη Ρωσία, κρίνεται απαραίτητη μια σύντομη γενική αναφορά στις σχέσεις Ε.Ε. -Ρωσίας, καθώς και στον ρόλο που διαδραματίζουν τα ακροδεξιά κόμματα της Ευρώπης στο εσωτερικό της Ένωσης.

Το ιστορικό πλαίσιο

Οι σχέσεις ανάμεσα στην Ε.Ε. και τη Ρωσία δε χαρακτηρίζονται από ομαλότητα. Υπάρχει μάλλον μια ιδιόρρυθμη και σύνθετη σχέση, η οποία ξεκινά από τη ευκαιριακή συνεργασία και φθάνει στο επίπεδο της αντιπαράθεσης και της σύγκρουσης. Στις μέρες μας, η Ευρώπη ακολουθεί μια διττή προσέγγιση σε σχέση με τη Ρωσία, που συνδυάζει την επιβολή κυρώσεων και τις προσπάθειες για την εξεύρεση διπλωματικών λύσεων. Οι σχέσεις ανάμεσα στις δύο πλευρές εξακολουθούν να μη θεωρούνται αγαστές, με βασικό χαρακτηριστικό τους στην παρούσα φάση την έλλειψη εμπιστοσύνης.

Παράλληλα με τις εξελίξεις ανάμεσα σε Ρωσία και Ε.Ε., παρατηρείται μια σημαντική άνοδος της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς με αποκορύφωμα τη δεκαετία του 2010. Τα κόμματα αυτά κερδίζουν εκλογικά και αποκτούν σε ορισμένες χώρες ολοένα και περισσότερες έδρες στα εθνικά Κοινοβούλια. Αποτελούν πλέον ισχυρά ρεύματα και παρουσιάζουν μεταξύ τους αρκετά κοινά στοιχεία, ακροδεξιά ιδεολογία, ανά περίπτωση και με ριζοσπαστικά στοιχεία, που περιστρέφεται γύρω από συγκεκριμένους ιδεολογικούς άξονες, όπως ο εθνοκεντρισμός, ο συντηρητισμός, ο ευρωσκεπτικισμός, ο αντιφιλελευθερισμός κλπ.

Οι φιλορωσικές θέσεις της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς

Στα περισσότερα ακροδεξιά κόμματα της Ευρώπης υπάρχει και ένα κοινό, αν και λιγότερο εμφανές, χαρακτηριστικό. Πρόκειται για τις φιλορωσικές τάσεις τους και τις στενές σχέσεις τους με το Κρεμλίνο. Πολλά ακροδεξιά κόμματα της Ευρώπης φαίνεται να συνεργάζονται στενά με τη Ρωσία του Putin, με αποτέλεσμα να έχει δημιουργηθεί ένα φιλορωσικό μπλοκ στο εσωτερικό της Ευρώπης.

Η άνοδος της ακροδεξιάς είναι μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει η Ε.Ε.. Η ευρωπαϊκή ακροδεξιά έχει ως στόχο την ανάκτηση της εθνικής κυριαρχίας από τις Βρυξέλλες και το Βερολίνο, κάτι που βρίσκει σύμφωνη τη Μόσχα. Η συνεργασία μεταξύ της Ρωσίας και της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς μπορεί για πολλούς να είναι ένας «ευκαιριακός γάμος» από τον οποίο κερδίζουν όλοι, στην πραγματικότητα, όμως, φαίνεται να υπάρχουν σημάδια πραγματικής συμπάθειας. Ακόμα και αν αυτή η «άτυπη συμμαχία» αποδειχθεί παροδική, ο Putin αποκτά έτσι έναν ισχυρό μοχλό πίεσης στην Ευρώπη, που μακροπρόθεσμα μπορεί να επηρεάσει σημαντικά την εξωτερική πολιτική της Δύσης. Οι απόψεις των δύο πλευρών ταυτίζονται σε πολλά σημεία, με αποτέλεσμα τα ακροδεξιά κόμματα να παρουσιάζονται ως φυσικοί σύμμαχοι της Μόσχας. Έχει πλέον υιοθετηθεί από πολλούς η άποψη ότι η άκρα δεξιά λειτουργεί ως «δούρειος ίππος» της Ρωσίας στο εσωτερικό της Ευρώπης.

Οι σχέσεις μεταξύ της Μόσχας και των ευρωπαϊκών ακροδεξιών κομμάτων ξεπερνούν τις  δημόσιες δηλώσεις ηγετών ή στελεχών. Έχουν καθιερωθεί επαφές με αξιωματούχους του Κρεμλίνου, συχνές επισκέψεις στη Ρωσία από στελέχη των κομμάτων, καθώς και άλλες μορφές επικοινωνίας, άμεσες ή έμμεσες. Σχεδόν ολόκληρη η ευρωπαϊκή ακροδεξιά, με την εξαίρεση των αντιρωσικών ακροδεξιών κομμάτων στη Ρουμανία, τη Φιλανδία και τη Λετονία, συνδέεται πλέον με τη Ρωσία. Η επιρροή της Μόσχας παραμένει ισχυρή, γεγονός που αντιλαμβάνεται κανείς με την εξέταση των σχέσεων της με ορισμένα σημαντικά ακροδεξιά κόμματα της Ευρώπης.

Το πιο σημαντικό ακροδεξιό κόμμα που υποστηρίζει τον Putin είναι ο Εθνικός Συναγερμός (RN)  της Le Pen. Οι σχέσεις της Le Pen με τον Putin παρουσιάζονται ιδιαίτερα στενές. Η ίδια υποστηρίζει με πάθος την άρση των κυρώσεων κατά της Ρωσίας, καθώς και τις ρωσικές αξιώσεις στην Κριμαία, ενώ έχει επισκεφτεί αρκετές φορές τη Ρωσία και έχει συναντηθεί με σημαντικούς αξιωματούχους του Κρεμλίνου, καθώς και με τον ίδιο τον Putin. Η παραδοχή της Le Pen ότι το κόμμα της έλαβε δάνειο από ρωσική τράπεζα ήταν σημαντική, καθώς επρόκειτο για την πρώτη επίσημη επιβεβαίωση ότι ευρωπαϊκό ακροδεξιό κόμμα έχει λάβει ρωσικά χρήματα.

Ανάλογες σχέσεις παρατηρεί κανείς και ανάμεσα στην ιταλική Lega του Salvini με τον «φίλο» Putin. Ο ηγέτης της ιταλικής ακροδεξιάς έχει εκφράσει πολλές φορές τον θαυμασμό του για τον Putin, ενώ έχει κάνει και πολλά ταξίδια στη Ρωσία για να συναντήσει αξιωματούχους του Κρεμλίνου. Ο Salvini έχει καλέσει επανειλημμένα την Ε.Ε. να άρει τις κυρώσεις κατά της Ρωσίας, υποστηρίζοντας ότι πλήγωσαν τις ιταλικές εξαγωγές. Η πιο χαρακτηριστική εμπλοκή του με τη Μόσχα είναι η υπόθεση περί υποτιθέμενης χρηματοδότησης του κόμματος του από ρωσικές εξαγωγές πετρελαίου. Δεν είναι ξεκάθαρο αν το ιταλικό κόμμα έλαβε τελικώς τα ρωσικά χρήματα, ωστόσο δημιουργούνται ερωτήματα για τους δεσμούς του κόμματος του Putin με αυτό του Salvini.

Στην Αυστρία, το ακροδεξιό Κόμμα της Ελευθερίας (FPÖ) φέρεται επίσης να έχει στενούς δεσμούς με το Κρεμλίνο. H κατάρρευση της κυβέρνησης συνασπισμού της Αυστρίας, το 2019, ανέδειξε τις σχέσεις μεταξύ του FPÖ και του Κρεμλίνου. Ο επικεφαλής του ακροδεξιού κόμματος, Strache, ανατράπηκε όταν στο φως της δημοσιότητας ήρθε ένα βίντεο στο οποίο φαίνεται να υπόσχεται κρατικές συμβάσεις στην ανιψιά ενός Ρώσου ολιγάρχη με αντάλλαγμα την πολιτική του στήριξη. Το αυστριακό κόμμα έχει συνδεθεί και στο παρελθόν με το Κρεμλίνο, καθώς η πρώην υπουργός εξωτερικών της Αυστρίας (που προερχόταν από το FPÖ) φέρεται να έχει προσωπικές επαφές με τον ίδιο τον Putin.

Φιλορωσική πολιτική ακολουθούν και άλλα κόμματα της Ευρώπης, όπως το γερμανικό AfD, τα ουγγρικά κόμματα Fidesz (που βρίσκεται την κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον V. Orban) και Jobbik, και το ολλανδικό κόμμα PVV του Wilders. Υπάρχουν υπόνοιες εμπλοκής της Ρωσίας ακόμα και στην καμπάνια του Brexit, ενώ έντονα είναι και τα φίλο-ρωσικά αισθήματα και στην Ελλάδα στους ψηφοφόρους της Χρυσής Αυγής και της Ελληνικής Λύσης.

Αιτίες της προσέγγισης Ρωσίας-άκρας δεξιάς

Η συνεργασία Ρωσίας – άκρας δεξιάς έχει πολλές αιτίες. Η ιδεολογική σύνδεση των δύο πλευρών και η γοητεία που ασκεί η πολιτική Putin στην άκρα δεξιά είναι σίγουρα ένας από αυτούς παράγοντες. Η συγκεντρωτική εξουσία είναι χαρακτηριστικό του Putin, ο οποίος ελέγχει ουσιαστικά όλους τους πολιτικούς θεσμούς στη Ρωσία. Η πολιτική του αποτελεί ιδεολογικά την επιτομή της νεοσυντηρητικής ιδεολογίας. Τονίζει την ανάγκη για επιστροφή στις παραδοσιακές αξίες, τη διατήρηση της εθνικής ακεραιότητας, με απόρριψη της πολυπολιτισμικότητας και της παγκοσμιοποίησης ως απειλές της εθνικής ταυτότητας και του καθιερωμένου τρόπου ζωής.

Όπως μπορεί να αντιληφθεί κανείς εύκολα, σχεδόν όλα (αν όχι όλα) τα ακροδεξιά κόμματα της Ευρώπης συμφωνούν απόλυτα με τις αντιλήψεις του Ρώσου Προέδρου. Με  τη ρεαλιστική του προσέγγιση στις διεθνείς σχέσεις, ο Putin παρουσιάζει μια πολιτική εθνικιστική, συντηρητική, αντί-δυτική και αυταρχική, όταν χρειάζεται να επιτευχθούν οι στόχοι του κράτους. Η ταύτιση των ευρωπαϊκών ακροδεξιών κομμάτων με τις αντιλήψεις αυτές δεν πρέπει συνεπώς να αποτελεί έκπληξη.

Παράλληλα, η αποφασιστικότητα και η στιβαρή ηγεσία του ελκύουν όλους τους ακροδεξιούς ηγέτες. Η κοινωνικά συντηρητική και πολιτικά αυταρχική διακυβέρνηση Putin δημιουργεί ένα μοντέλο που η ακροδεξιά δηλώνει πρόθυμη να ακολουθήσει. Το αντί-δυτικό πνεύμα δημιουργεί την ευκαιρία για προσέγγιση, η οποία είναι εύκολη όταν πρόκειται για δύο πλευρές που έχουν τόσα πολλά κοινά.

Οι ιδεολογικές συνδέσεις της Μόσχας με τα ακροδεξιά κόμματα της Ευρώπης δε θα μπορούσαν από μόνες τους να πετύχουν αυτήν την στενή συνεργασία. Υπάρχει και ένας ισχυρός γεωπολιτικός παράγοντας: η αντίθεση όλων των πλευρών απέναντι στην Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ. Η ακροδεξιά συνδέει τον περιορισμό της εθνικής κυριαρχίας με την ηγεμονία των ΗΠΑ και της Ε.Ε., στο πλαίσιο των οποίων χάνεται η ανεξάρτητη εξωτερική και εσωτερική πολιτική. Στον αντίποδα, βλέπει μια Ρωσία κυρίαρχη και ανεξάρτητη, που αγνοεί ή και αντιμάχεται, αν χρειαστεί, τη Δύση. Η Ρωσία αναδεικνύεται έτσι ως μια γεωπολιτική εναλλακτική και ως απαραίτητη βάση για την σταδιακή αποσύνδεση των χωρών από τους δυτικούς θεσμούς.

Όπως τα ακροδεξιά κόμματα θεωρούν τη Ρωσία του Putin σημαντικό παράγοντα για τη εσωτερική αποδυνάμωση της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ, αντίστοιχα και η Μόσχα θεωρεί σημαντική τη συνεργασία με αυτά τα κόμματα για τους ίδιους λόγους. Υπάρχει μια σύμπλευση συμφερόντων από την οποία η Ρωσία θέλει να βγει κερδισμένη. Μέσω των ακροδεξιών κομμάτων της Ευρώπης μπορεί να επεκτείνει ακόμα περισσότερο τη γεωπολιτική της επιρροή σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Η κατάσταση θα είναι ακόμα καλύτερη, αν τα κόμματα αυτά ανέλθουν στην εξουσία και σχηματίσουν δικές τους κυβερνήσεις. Η επιρροή τους στην Ε.Ε. θα είναι μεγάλη που στο τέλος θα υποκύψει στις επιθυμίες των εθνικών κυβερνήσεων. Τα κέρδη της Ρωσίας από αυτή τη συνεργασία φάνηκαν γρήγορα στην Κριμαία, όπου είχε την πολιτική στήριξη πολλών ευρωπαϊκών κομμάτων. Η Μόσχα έχει κέρδη και στην ενεργειακή της πολιτική, όπου τα ακροδεξιά κόμματα προτιμούν ξεκάθαρα να έχουν ενεργειακό πάροχο τη Ρωσία με το δικό της φυσικό αέριο. Επιπλέον, τα κόμματα αυτά αποτελούν φωνές μέσα στην Ε.Ε για άρση των κυρώσεων, που έχουν επιβληθεί στη Ρωσία που κερδίζει από τη σχέση αυτή και για αυτό συνεχίζει να τα στηρίζει οικονομικά και πολιτικά.

Συμπεράσματα

Όλα τα παραπάνω αναδεικνύουν την στενή σχέση ανάμεσα στην ευρωπαϊκή άκρα δεξιά και τη Ρωσία. Ποιο είναι το μέλλον αυτής της συνεργασίας; Οι πιθανότητες δείχνουν ότι, τουλάχιστον, στο κοντινό μέλλον οι στενές επαφές θα συνεχιστούν. Ακόμα και αν παροδικά σταματήσουν, η Μόσχα γνωρίζει ότι διαθέτει εντός της Ευρώπης έναν δυνητικά χρήσιμο σύμμαχο, την ακροδεξιά, με την οποία μπορεί να πετύχει την σταδιακή αποσταθεροποίηση της Δύσης. Με τα τωρινά δεδομένα, πάντως, η προσέγγιση της Ευρώπης με τη Ρωσία μοιάζει απίθανο ενδεχόμενο, ακόμα και με την ανάδειξη ακροδεξιών κομμάτων σε θέσεις εξουσίας.

Για περαιτέρω μελέτη

Antonis Klapsis (2015). “An Unholy Alliance: The European Far Right and Putin’s Russia.”  Wilfried Martens Centre for European Studies. https://www.stratcomcoe.org/antonis-klapsis-unholy-alliance-european-far-right-and-putins-russia

Klasa Adrienne, Hopkins Valerie, Chazan Guy, Foy Henry & Johnson Miles (2019). Russia’s long arm reaches to the right in Europe. Financial Times. https://www.ft.com/content/48c4bfa6-7ca2-11e9-81d2-f785092ab560

Győri Lóránt & Kreko Peter (2014). The Russian connection: the spread of pro-Russian policies on the European far right. Political Capital. http://pdc.ceu.hu/archive/00007035/01/PC_Russian-Connection_2014.pdf