Του Θωμά Μπακρατσά

Εκπρόσωποι της Ε.Τ.Α. με τα χαρακτηριστικά σύμβολα της οργάνωσης«Η Ε.Τ.Α., η Βασκική Σοσιαλιστική Επαναστατική Οργάνωση για την Εθνική Απελευθέρωση ενημερώνει τη Διεθνή Κοινότητα πως αφού θα έχει παραδώσει όλο τον εξοπλισμό της (όπλα και εκρηκτικά) στους εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών των Βάσκων θα αποτελεί στο εξής μια αφοπλισμένη οργάνωση».

Συνήθως, όταν γίνεται λόγος για εθνοτική βία και αποσχιστικά κινήματα στην ευρωπαϊκή ήπειρο, τα παραδείγματα εστιάζουν κυρίως στην Ανατολική και μετα-σοβιετική Ευρώπη (κράτη της πρώην Γιουγκοσλαβίας, Κριμαία, Υπερδνειστερία). Στη Κεντρική και Δυτική Ευρώπη η οικονομική ανάπτυξη, η κοινοβουλευτική δημοκρατία και το κράτος δικαίου, αλλά και η αποτελεσματική λειτουργία του σύγχρονου έθνους – κράτους δημιούργησαν ισχυρά κράτη που σπάνια βρίσκονται αντιμέτωπα με αποσχιστικά εθνικιστικά κινήματα. Η Χώρα των Βάσκων αποτελεί μια από τις εξαιρέσεις: για σχεδόν μισό αιώνα, αυτή η περιφέρεια στη βόρεια λωρίδα της Ιβηρικής ταλανίζοταν από ένα ένοπλο κίνημα σε μια από τις πιο βίαιες προσπάθειες για εθνική ανεξαρτησία στη δυτική Ευρώπη. Σκοπός του άρθρου αυτού είναι να εξετάσει το ιστορικό αίτημα της βασκικής ανεξαρτησίας, τις συγκρούσεις που δημιούργησε και τις σημερινές εξελίξεις, καθώς και τις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειές τους.

Το αίτημα της ανεξαρτησίας της Χώρας των Βάσκων και η Ε.Τ.Α.

Οι Βάσκοι αποτελούσαν ανέκαθεν μια ιδιαίτερη εθνοτική ομάδα στον ευρωπαϊκό χώρο. Είναι εγκατεστημένοι γύρω από το Βισκαϊκό Κόλπο, γύρω από τους λόφους των δυτικών Πυρηναίων, μεταξύ των συνόρων Γαλλίας και Ισπανίας. Αριθμούν περίπου 3 εκατομμύρια, η πλειοψηφία των οποίων (γύρω στα 2,5 εκατομμύρια σύμφωνα με την απογραφή του 2014) κατοικεί στην αυτόνομη περιφέρεια της Χώρας των Βάσκων στην Ισπανία. Πρόκειται για προ-ινδοευρωπαϊκό λαό που ζούσε πάντοτε σε εκείνο το γεωγραφικό χώρο, ενώ και η βασκική γλώσσα δεν ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια. Αυτό, σε συνδυασμό με τη γεωγραφική τους περιχαράκωση και την εσωτερική τους ομοιογένεια, συνέβαλε στην ανάπτυξη και διατήρηση της ξεχωριστής τους ταυτότητας. Οι πρώτες αναφορές για την ύπαρξή τους γίνονται από Ρωμαίους συγγραφείς, ενώ διατηρούν τη συνοχή τους κατά το Μεσαίωνα, όταν και συγκρούονται με Ισπανούς και Άραβες. Τα εδάφη τους ενσωματώνονται στο Βασίλειο της Ναβάρας το 10ο αιώνα, και έκτοτε η μοίρα των Βάσκων ταυτίζεται με αυτή του Ισπανικού Βασιλείου.

Το πολιτικό αίτημα για τη βασκική ανεξαρτησία ήρθε στο προσκήνιο τη δεκαετία του 1930 με το ξέσπασμα του ισπανικού εμφυλίου. Το Βασκικό Εθνικιστικό Κόμμα (PartidoNacionalistaVascoή PNV) τάχθηκε με το ρεπουμπλικανικό στρατόπεδο, το οποίο υποσχόταν προστασία των βασκικών δικαιωμάτων έναντι των  εθνικιστικών δυνάμεων του Φρανσίσκο Φράνκο. Μετά την επικράτηση του τελευταίου, η βασκική μειονότητα υπέστη καταπίεση και διακρίσεις κατά τη διάρκεια της φρανκικής δικτατορίας, ενώ το PNVμετέφερε τη βάση του στο Παρίσι, από όπου συντόνιζε την αντικαθεστωτική δράση του.

Η Ε.Τ.Α. ως συγκροτημένη οργάνωση με στόχο την ανεξαρτητοποίηση της Χώρας των Βάσκων γεννήθηκε το 1959, όταν ορισμένα ριζοσπαστικά νεαρά μέλη του PNVδιαχώρισαν τη θέση τους από το κόμμα και προέταξαν τον ένοπλο αγώνα ως πολιτικό μέσο. Ωστόσο η οργάνωση αντιμετώπισε εξαρχής προβλήματα. Εκτός από τις συνεχείς προσπάθειες του φρανκικού καθεστώτος να διαλύσει την οργάνωση με συλλήψεις, βασανιστήρια και διώξεις) η Ε.Τ.Α. αντιμετώπιζε και πρόβλημα εσωτερικής συνοχής. Το 1966 διασπάστηκε σε δύο φράξιες: την πιο παραδοσιακή και εθνικιστική ETA-V, και την μαρξιστική – λενινιστική ETA-VI.

Η αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ισπανία το 1978 δεν εξομάλυνε άμεσα την κατάσταση, αλλά αντιθέτως απελευθέρωσε έναν υποφώσκοντα και καταπιεσμένο εθνικισμό εκ μέρους της Ε.Τ.Α. Τη δεκαετία του ’70 και του ’80 η οργάνωση συνέχισε τον ένοπλο αγώνα της, πραγματοποιώντας κατ’ επανάληψη απαγωγές, ληστείες, «επαναστατική φορολόγηση» με εκβιασμό επιχειρηματιών, βομβιστικές επιθέσεις και δολοφονίες υψηλόβαθμων κρατικών αξιωματούχων, με αποτέλεσμα να χαρακτηριστεί τρομοκρατική. Ταυτόχρονα αντιμετώπισε μια αυξανόμενη επιφυλακτικότητα εκ μέρους των βάσκων πολιτών, οι οποίοι έβλεπαν πως η νέα δημοκρατική ισπανική κυβέρνηση τους εγγυόταν ένα καθεστώς πολιτικής και γλωσσικής αυτονομίας, ενώ η οικονομική ανάπτυξη της περιοχής επέφερε δικαιότερη ανακατανομή του πλούτου και τη δημιουργία κοινωνικών υποδομών. Σταδιακά, η οργάνωση έχασε την ιδεολογική της αίγλη και την κοινωνική της βάση.

Τις τελευταίες δύο δεκαετίες η παρακμή της οργάνωσης έγινε μη αντιστρέψιμη. Η σύλληψη επιφανών ηγετικών μορφών της Ε.Τ.Α. μετά από συνεργασία των ισπανικών και των γαλλικών αρχών και η αυξανόμενη απονομιμοποίησή της στα μάτια του μέσου Βάσκου οδήγησε στη φθορά της. Τα τελευταία 20 χρόνια η οργάνωση είχε κηρύξει ορισμένες φορές μονομερή ανακωχή την οποία η ίδια αναιρούσε, προτού τελικά αποφασίσει επισήμως την παύση του ένοπλου αγώνα στις 7 Απριλίου 2017. Ως τότε, πάνω από 800 άνθρωποι είχαν σκοτωθεί ή τραυματιστεί σε περισσότερες από 3.000 επιθέσεις κατά τη διάρκεια των 40 χρόνων δράσης της.

Ο αφοπλισμός και οι συνέπειες του

Η διαδικασία του αφοπλισμού ξεκίνησε επισήμως την επόμενη της ανακοίνωσης, στις 8 Απριλίου. Οι γαλλικές και ισπανικές αρχές άρχισαν να συγκεντρώνουν τον οπλισμό της οργάνωσης με σκοπό να τον καταστρέψουν (μέχρι στιγμής έχουν συγκεντρωθεί πάνω από 3,5 τόνοι οπλισμού, εκρηκτικών και πυρομαχικών). Ο τερματισμός της δράσης μιας εκ των τελευταίων σημαντικών ευρωπαϊκών ένοπλων οργανώσεων θα έχει πολλαπλές επιπτώσεις. Η πρωτοβουλία της Ε.Τ.Α. για αφοπλισμό έγινε θερμά δεκτή, καθώς 40 χρόνια βιαιοτήτων και εσωτερικού διχασμού είχαν κουράσει την ισπανική και βασκική κοινότητα. Πλέον φαίνεται να κλείνει οριστικά ο ένοπλος αγώνας της Ε.Τ.Α. Η πλεονότητα των Βάσκων πλέον αυτοπροσδιορίζεται ως αναπόσπαστο κομμάτι του ισπανικού έθνους και δε θέτει ζήτημα απόσχισης. Ακόμα και η χρήση της βασκικής γλώσσας έχει περιοριστεί δραματικά, ειδικά στα αστικά κέντρα, και διατηρείται μόνο σε κάποιες απομονωμένες ορεινές περιοχές.

Η εξέλιξη αυτή με τη σειρά της ενδέχεται να επηρεάσει ως ένα βαθμό και το ζήτημα της ανεξαρτησίας της Καταλωνίας. Το ‘Καταλανικό Ευρωπαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα’ και η ‘Ρεπουμπλικανική Αριστερά της Καταλωνίας’ έχουν προκηρύξει δημοψήφισμα για την 1η Οκτωβρίου 2017 με ερώτημα την αποδοχή της ανεξαρτησίας ή όχι. Παρότι στις περιφερειακές εκλογές της Καταλωνίας το Σεπτέμβριο του 2015 μια συμμαχία των αποσχιστικών κομμάτων (‘Μαζί για το Ναι’) κέρδισε το 39,6% των ψήφων, οι δημοσκοπήσεις των τελευταίων μηνών για το επικείμενο δημοψήφισμα δείχνουν αμφίβολο αποτέλεσμα, με το ‘Όχι’ να προηγείται οριακά. Ο βασκικός συμβιβασμός μπορεί να δημιουργήσει προσκόμματα στα σχέδια αυτά.

Γαλλικές αστυνομικές αρχές συλλέγουν όπλα της Ε.Τ.Α. κοντά στην πόλη ΜπαγιόνΟι ισπανικές και οι γαλλικές αρχές αδιαμφισβήτητα είναι οι μεγάλες νικήτριες των εξελίξεων. Σε αντίθεση με προγενέστερους αντίστοιχους συμβιβασμούς (όπως στη Βόρειο Ιρλανδία) ο αφοπλισμός της Ε.Τ.Α. δεν υπήρξε αποτέλεσμα διαπραγματεύσεων μεταξύ κυβέρνησης και ένοπλων αποσχιστικών κινημάτων, αλλά μονομερής απόφαση των τελευταίων. Επομένως, δε θα υπάρξουν αμοιβαία οφέλη. Η συντηρητική κυβέρνηση του Μαριάνο Ραχόι στην Ισπανία, η δημοτικότητα της οποίας έχει πληγεί την τελευταία εξαετία εξαιτίας των μέτρων λιτότητας που έχει επιβάλει, θα επιχειρήσει να αξιοποιήσει στο έπακρο τις εξελίξεις με σκοπό να αυτοπροβληθεί ως η ισχυρότερη πολιτική δύναμη της χώρας. Ενδεικτική είναι η δήλωση του Ισπανού πρωθυπουργού για τα πλέον ακανθώδη αιτήματα της Ε.Τ.Α. (όπως η μεταφορά φυλακισμένων μελών της σε βασκικές φυλακές): «Η κυβέρνηση δεν πρόκειται να αλλάξει τη θέση της. Οι τρομοκράτες δεν πρέπει να αναμένουν ευνοϊκή μεταχείριση… ή λιγότερο σκληρή τιμωρία για τα εγκλήματά τους». (BBC, 08/04/2017)

Επιπλέον, οι βασκικές εξελίξεις έχουν και ευρωπαϊκές προεκτάσεις. Ο αφοπλισμός της Ε.Τ.Α. σημαίνει το τέλος μιας ιστορικής περιόδου τρομοκρατίας που σημάδεψε κοινωνικά και πολιτικά την κεντρική και δυτική Ευρώπη. Σήμερα, πολλοί Ευρωπαίοι κάνουν λόγο για έξαρση της (ισλαμικής) τρομοκρατίας και του διαρκούς κινδύνου, όμως η ετήσια συχνότητα των τρομοκρατικών επιθέσεων έχει μειωθεί σημαντικά σε σχέση με 40 χρόνια πριν, όταν ακροαριστερές (BaaderMeinhofR.A.F. στη Γερμανία), ή αποσχιστικές και εθνικιστικές οργανώσεις (όπως ή Ε.Τ.Α. και ο Ιρλανδικός Ρεπουμπλικανικός Στρατός) ασκούσαν ένοπλη βία στη γηραιά ήπειρο.

Η επόμενη μέρα και οι προκλήσεις

Προς το παρόν (Ιούλιος του 2017) ο αφοπλισμός βαίνει ομαλά, παραμένουν όμως ανοιχτά αρκετά ζητήματα. Τα μέλη της Ε.Τ.Α. μπορεί μεν να παρέδωσαν τα όπλα, όμως η οργάνωση συνεχίζει να υφίσταται, ενώ προς το παρόν δεν υπάρχει κάποια επίσημη ανακοίνωση για το ποια θα είναι τα επόμενα βήματά της. Από την άλλη, η ισπανική και γαλλική κυβέρνηση καλούνται να διαχειριστούν την αφοπλισμένη Ε.Τ.Α. και να αποφασίσουν αν θα επιχειρήσουν να την διαλύσουν με ειρηνικό τρόπο και να επανεντάξουν τα μέλη της στην κοινωνία ή αν θα την διατηρήσουν στην απομόνωση, ρισκάροντας έτσι να χαθεί η ευκαιρία για πλήρη συμφιλίωση.

Εντούτοις, η πλήρης συμφιλίωση αποτελεί καθ’ αυτή ένα πολιτικό στοίχημα. Εν μέσω της βαθιάς οικονομικής και κοινωνικής κρίσης που βιώνει η Ισπανία εκλείπει η απαραίτητη σταθερότητα. Ταυτόχρονα, η μνήμη είναι ακόμα νωπή και ορισμένες από τις μακροχρόνιες πληγές δεν έχουν επουλωθεί. Τόσο οι Βάσκοι όσο και όλοι οι Ισπανοί καλούνται να τις ξεπεράσουν και να ζήσουν στο μετα-συγκρουσιακό περιβάλλον. Ο δημοσιογράφος GorkaLandaburuείναι μεταξύ αυτών. Η ανοιχτή κριτική του απέναντι στην τυφλή βία της Ε.Τ.Α. του στοίχησε την όραση στο ένα μάτι και έναν αντίχειρα σε μια από τις εκατοντάδες επιθέσεις. Όπως το θέτει και ο ίδιος: «Είναι εύκολο να ζητήσεις συγγνώμη. Όμως πρέπει να αναλογιστούν τι προσέφεραν σε αυτά τα 50 χρόνια. Τίποτα. Προκάλεσαν μόνο θάνατο και πόνο, ακόμα και στη δική τους πλευρά».

Πηγές:

http://www.bbc.com/news/world-europe-39512637

http://www.bbc.com/news/world-europe-39540081

http://www.bbc.com/news/world-europe-39540371

https://www.britannica.com/topic/ETA

https://www.britannica.com/topic/Basque

https://en.wikipedia.org/wiki/Catalan_independence_referendum,_2017#cite_note-GAD3Jan17-23

http://www.themalaymailonline.com/world/article/basque-separatists-eta-disarmament-move-a-major-step-says-france

Encyclopedia of World History’, volume VI (p.417-419), edited by Marsha E. Ackermann, Michael J. Schroeder, Janice J. Terry, Jiu-Hwa Lo Upshur, Mark F. Whitters, 2008