Του Χρήστου Γραμμένου

Στις  25  Σεπτεμβρίου 2016  οι κάτοικοι του αυτόνομου κρατιδίου της Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας (Republika Srpska- εφεξής RS) προσήλθαν στις κάλπες για ένα άκρως αμφιλεγόμενο δημοψήφισμα με το ερώτημα : ‘’συμφωνείτε ότι η 9^η Ιανουαρίου πρέπει να εορτάζεται ως εθνική εορτή στη Σερβική Δημοκρατία; ‘’ . Το αποτέλεσμα-αναμενόμενο με δεδομένο και το αλλόκοτο ερώτημα- ήταν ένα συντριπτικό ‘’ναι’’ με 99,81% και ποσοστό συμμετοχής 55,67%.

Για τον Μίλοραντ Ντόντιτς, η επικράτηση του ‘’ναι’’ αποτέλεσε μια ώθηση για τις αυτοδιοικητικές εκλογές στις 2 Οκτωβρίου αλλά εκλαμβάνεται και ως συναίνεση του εκλογικού σώματος για τα σχεδία του για νέο δημοψήφισμα το 2018, αυτή τη φορά για την απόσχιση της Republika Srpska από τη Βοσνία Ερζεγοβίνη. Για τους μειονοτικούς πληθυσμούς της RS, η άνετη επικράτηση του ναι αλλά και ο κλιμακούμενος εθνικιστικός λόγος εντείνουν το αίσθημα ανασφάλειας. Την ίδια στιγμή, το Σεράγεβο επιλέγει τον δρόμο της δικαιοσύνης για την επίλυση του προβλήματος ενώ οι επιβλέποντες διεθνείς θεσμοί στην περιοχή διστάζουν να χρησιμοποιήσουν στο έπακρο τις εξουσίες τους, φοβούμενοι περαιτέρω αποσταθεροποίηση.

Το ερώτημα είναι βέβαια, προς τι η πραγματοποίηση ενός δημοψηφίσματος σχετικά με τη διατήρηση ή όχι μιας αργίας; Αφορμή στάθηκε η απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου στο Σεράγεβο ότι ο εορτασμός της 9^ης Ιανουαρίου αποτελεί στοιχείο διάκρισης για τους μη Σέρβους κατοίκους της RS και δεν πρέπει εορτάζεται. Η RS αναγνωρίστηκε επίσημα από τη διεθνή κοινότητα στο πλαίσιο της συμφωνίας του Ντέητον το 1995 με την οποία τερματίστηκε ο τριετής πολύνεκρος πόλεμος της Βοσνίας, όμως αυτοανακηρύχθηκε ανεξάρτητη στις 9/1/1992 ημέρα του προστάτη των Σέρβων Αγίου Στεφάνου, σύμφωνα με το (παλαιό) Γρηγοριανό ημερολόγιο, από την «συνέλευση» των Σέρβων της Βοσνίας στο Πάλε, προάστιο του Σεράγεβο, υπό τον Ράντοβαν Κάραζιτς. Η συμφωνία του Ντέητον αναγνωρίζει τη Σερβική Δημοκρατία-RS ως αυτόνομη οντότητα με σερβική πληθυσμιακή πλειοψηφία που, μαζί με την άλλη αυτόνομη οντότητα, τη Βοσνιο-κροατική ομοσπονδία, συναπαρτίζουν το κράτος της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Το νέο κράτος τέθηκε από την αρχή υπο την προστασία της διεθνούς κοινότητας: τη διοίκηση ασκούσε ένα Συμβούλιο για την Εφαρμογή της Ειρήνης με 55 συμβαλλόμενα κράτη και οργανισμούς και επικεφαλής έναν Ύπατο Εκπρόσωπο που διέθετε ευρείες νομοθετικές και εκτελεστικές εξουσίες, ενώ σημαντικό ρόλο απέκτησε σταδιακά και η  Ε.Ε αλλά και το ΝΑΤΟ.

Η διεθνής επιτήρηση του κράτους αυτού σταδιακά περιορίσθηκε θεσμικά, αλλά το πολύπλοκο και δυσλειτουργικό σύστημα, τα μεγάλα οικονομικά προβλήματα αλλά και η δυσχερής προσαρμογή στην οικονομία της αγοράς παρασύρουν τη χώρα στην ριζοσπαστικοποίηση προς δύο εξ ίσου επικίνδυνες κατευθύνσεις, τον εθνικισμό και τον ισλαμισμό.

Ένας επικίνδυνος χορός

Ήδη από το 2013 η διεθνής δεξαμενή σκέψης ‘’International Crisis Group’’ είχε επισημάνει ότι η Βοσνία βρίσκεται στη μέση ενός τανγκό ανάμεσα στον ισλαμισμό και τον εθνικισμό. Με την ανεργία των νέων στο 60%, όσοι νέοι (Μουσουλμάνοι) δεν βρίσκουν καταφύγιο στο ριζοσπαστικό Ισλάμ, καταφεύγουν(Μουσουλμάνοι, Σέρβοι και Κροάτες) σε έναν παλαιάς κοπής εθνικισμό, που παραπέμπει στις αρχές τις δεκαετίας του 1990. Στη RS, μετά το 2006, αναδείχθηκε μια νέα πολιτική δύναμη που εκθρόνισε το μέχρι πρότινος παντοδύναμο Σερβικό Δημοκρατικό Κόμμα. Η νέα δύναμη, η ‘’Συμμαχία Ανεξάρτητων Σοσιαλδημοκρατών’’ , υπό τον Μίλοραντ Ντόντιτς αποτελεί ένα συνοθύλευμα κομματιδίων Σερβων βετεράνων της πολιτικής στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη με κοινή μήτρα το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Βοσνίας, απόγονο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Η ‘’Συμμαχία’’ έχει ως μέλη μόνο Σέρβους και χρησιμοποιεί ρητορική που θυμίζει περισσότερο τον λόγο του Μιλόσεβιτς παρά ένα σύγχρονο, προοδευτικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Άλλωστε η Σοσιαλιστική Διεθνής την απέβαλε από τις τάξεις της το 2012 λόγω της ακραίας και εθνικιστικής ρητορικής της. Αλλά και στην Βοσνιο-Κροατική ομοσπονδία η εθνικιστική ρητορεία δείχνει να κερδίζει. Αν εξαιρέσουμε το εδραιωμένο ανάμεσα στους Μουσουλμάνους κόμμα του Μπακίρ Ιζετμπέκοβιτς, η μεγάλη έκπληξη προήλθε από τους Κροάτες της Βοσνίας οι οποίοι στις  προεδρικές εκλογες του 2014 επανέφεραν την διασπασμένη από το 2006 Κροατική Δημοκρατική Ένωση- (HDZ). Η τελευταία διεμήνυε προεκλογικά ότι η ακολουθούμενη πολιτική ωφελεί  μόνο τους Σέρβους  και τους Βόσνιους-Μουσουλμάνους ενώ ζητούσε να δημιουργηθεί και μια τρίτη αυτόνομη αποκλειστικά κροατική οντότητα.

Αμαρτίες γονέων

Ο πόλεμος της Βοσνίας (1992-1995) εκτός από περίπου 100.000 νεκρούς, μία γενοκτονία και σωρούς χαλασμάτων κληροδότησε στη νεαρή δημοκρατία της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης μια άλλη σχέση με τον αραβικό κόσμο. Ο τότε Βόσνιο-μουσουλμάνος πρόεδρος Αλίγια Ιζετμπέκοβιτς, μη μπορώντας να αποκρούσει τις σερβικές επιθέσεις έλαβε βοήθεια σε στρατιωτικό εξοπλισμό, χρηματοδότηση αλλά και έμψυχο δυναμικό από χώρες όπως η Σαουδική Αραβία και το Σουδάν. Γνωστότερο παράδειγμα αποτελεί η περίφημη 7^η ταξιαρχία Μουτζαχεντίν που δραστηριοποιήθηκε πλαισιώνοντας τον Βοσνιακό στρατό και τις παραστρατιωτικές του μονάδες. 20 χρόνια μετά, ο γιός του Ιζετμπέκοβιτς, Μπακίρ, εκπρόσωπος των Μουσουλμάνων Βοσνίων στην τριμερή προεδρία της χώρας (όπου μετέχει ένας Βόσνιο-μουσουλμάνος, ένας Κροάτης και ένας Σέρβος) , βρίσκεται αντιμέτωπος με τον ισλαμικό εξτρεμισμό μέσα στη χώρα. Υπολογίζεται ότι περίπου 200-300 Βόσνιοι πολεμούν στη Συρία με το Ισλαμικό Κράτος ενώ αρκετές περιοχές στα σύνορα με τη Κροατία θεωρούνται ως ‘’ασφαλή καταφύγια’’ για τζιχαντιστές και στρατόπεδα εκπαίδευσης. Τα όπλα που χρησιμοποιήθηκαν στην επίθεση στο περιοδικό Charlie-Hebdo προέρχονταν, άλλωστε, από τα αποθέματα του Γιουγκοσλαβικού Στρατού. Ανησυχία προκαλεί εκτός από την στρατολόγηση και την ριζοσπαστικοποίηση και η γεωγραφική πλέον απομόνωση των ισλαμιστικών κοινοτήτων. Κάτι τέτοιο επετεύχθη μέσα από δωρεά 200.000 δολαρίων από το Κατάρ για αγορά έκτασης 8 εκταρίων από Σέρβους αγρότες.

“Παγωμένη Σύγκρουση” για μια πυριτιδαποθήκη

Η επανεμφάνιση της ρητορικής του 1990 προκαλεί έντονες ανησυχίες για την εύθραυστη  σταθερότητα της χώρας και ολόκληρης της περιοχής. Παρά τις φωνές που ζητούν αυτοσυγκράτηση για τη διατήρηση της ειρήνης, πρόσωπα όπως ο πρώην αρχηγός του Βοσνιακού Στρατού και νυν επικεφαλής ενός μικρού εθνικιστικού κόμματος, Σέφερ Χαλίλοβιτς, άρχισαν να αποκαλύπτουν σκελετούς του παρελθόντος με δηλώσεις περί παραβίασης της Συμφωνίας του Ντέητον ακόμα και πολέμου σε περίπτωση ανεξαρτητοποίησης των Σερβοβοσνίων. Ίσως τέτοιες δηλώσεις είναι αναμενόμενες από ένα περιθωριακό εθνικιστικό κόμμα με μόλις έναν βουλευτή. Το παράδοξο ήταν η αντίδραση του προέδρου της Σερβίας, Τόμισλαβ Νίκολιτς, ο οποίος αδυνατώντας ή και μη θέλοντας να συγκρατήσει τα πατριωτικά του αισθήματα συνέστησε στον σερβικό στρατό να επιτελεί να καθήκοντά του πιο προσεκτικά πλέον ενώ παράλληλα καθησύχασε τους πολίτες της Σερβίας διαβεβαιώνοντάς τους ότι ΄΄κανείς δεν θα μας θέσει προ εκπλήξεως’’ , εννοώντας ότι η Σερβία δεν θα αιφνιδιαστεί στρατιωτικά ούτε θα βρεθεί προ τετελεσμένων. Ακόμα και ο σχετικά μετριοπαθής πρωθυπουργός της Σερβίας τόνισε ότι δεν θα αφήσει τους Σερβοβόσνιους απροστάτευτους. Τέλος η κυβέρνηση του Ζάγκρεμπ διοχέτευσε την πληροφορία ότι θα προτιμήσει την οδό της Ε.Ε για την προστασία των Κροατών της Βοσνίας.

Ως προς τις διεθνείς προεκτάσεις του προβλήματος, η Ρωσία  είναι η μόνη χώρα που υποστήριξε δημόσια το σερβοβοσνιακό δημοψήφισμα όπως επιβεβαιώθηκε και από την πρόσφατη συνάντηση Ντόντιτς-Πούτιν στο Κρεμλίνο. Η διείσδυση της Ρωσίας και η αποδοχή του Πούτιν τόσο στη Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας-RS όσο και στην ίδια τη Σερβία έχει λάβει τεράστιες διαστάσεις διαμορφώνοντας ένα αφήγημα περί εναλλακτικής οδού μακριά από την ένταξη στην Ε.Ε. Είναι άλλωστε γεγονός ότι τόσο η Ε.Ε όσο και οι Η.Π.Α έχουν αποσύρει το ενδιαφέρον και την προσοχή τους από τη χώρα αφήνοντας έτσι ανοιχτό το πεδίο σε χώρες όπως η Τουρκία και το Κατάρ να αποκαταστήσουν το κενό των έργων υποδομής, εκπαίδευσης, υγείας  στον μουσουλμανικό πληθυσμό και η Ρωσία στον χριστιανικό-ορθόδοξο πληθυσμό. Σε μια προσπάθεια επαναδραστηριοποίησής της Ε.Ε, το Συμβούλιο Υπουργών αποφάσισε να επιτρέψει στην Επιτροπή την αξιολόγηση της Βοσνίας με απώτερο σκοπό την μετάβαση της χώρας από το καθεστώς της ‘δυνάμει υποψήφιας’’ σε ‘’υποψήφιας’’ για ένταξη στην Ε.Ε. Είχε προηγηθεί η υπόσχεση για τη δημιουργία ενός ‘’συντονιστικού μηχανισμού’’ ώστε να αποφεύγονται οι δύο οντότητες να εκφράζουν διιστάμενες απόψεις κατά τη διεθνή εκπροσώπηση της χώρας.

Το δημοψήφισμα της 26/9, αλλά και το σχεδιαζόμενο για το 2018 για την απόσχιση της RS από τη Βοσνία, θα μπορούσαν βέβαια να χαρακτηριστούν λεονταρισμοί. Η επιβίωση της Βοσνίας ως ενιαίου κράτους εξαρτάται από την οικονομική, διοικητική και αστυνομική υποστήριξη της Ε.Ε, του ΝΑΤΟ, του Δ.Ν.Τ. και άλλων θεσμών. Η διαχρονική υποστήριξη της Ρωσίας στους Σέρβους είναι περισσότερο λεκτική παρά ουσιαστική. Περισσότερο ενδιαφέρεται να ανοίξει άλλο ένα μέτωπο για τις Η.Π.Α-Ε.Ε παρά να στηρίξει έμπρακτα τους Σερβοβόσνιους. Η Ε.Ε και οι Η.Π.Α οφείλουν να ισχυροποιήσουν τους θεσμούς της χώρας και να προχωρήσουν, σε συνεργασία με τις τοπικές κυβερνήσεις, σε μεταρρυθμίσεις, την προσέλκυση επενδύσεων και την εφαρμογή των θεσμικών και συνταγματικών προβλέψεων στη χώρα, κατι που συχνότατα δεν συμβαίνει. Η θεσμική ενδυνάμωση της Βοσνίας και των οντοτήτων της, σε συνδυασμό με την απλοποίηση του συστήματος διακυβέρνησης αλλά και την προστασία-ένταξη στην πολιτική ζωή των μικρότερων μειονοτήτων (Ρομά-Εβραίοι) πρέπει να αποτελέσουν τις πρώτες προτεραιότητες της Ε.Ε ενόψει της αναβαθμισμένης ενταξιακής διαδικασίας της χώρας. Άλλωστε, παρά τον εθνικιστικό λόγο των πολιτικών, οι πολίτες των οντοτήτων της χώρας αλλά και των γειτονικών κρατών έχουν αρκετά νωπές τις αναμνήσεις από τους πολέμους της δεκαετίας του 1990. Η αφύπνιση εθνικιστικών παθών με σκοπό τον αποπροσανατολισμό των πολιτών από τα μεγάλα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα δείχνει να τους βρίσκει πιο  υποψιασμένους σε σχέση με το 1990. Χαρακτηριστικό το εξώφυλλο της Σερβικής εφημερίδας BLIC : ‘’Δεν έχουμε άλλα παιδιά να δώσουμε στον πόλεμο’’.