Της Ελένης Καραγιάννη

Στις 8 Μαρτίου ο Edson Fachin, δικαστής του Ανώτατου Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου της Βραζιλίας, ανακοίνωσε την ακύρωση των δύο καταδικών του πρώην προέδρου Luiz Inácio Lula da Silva, σχετικά με το οικονομικό σκάνδαλο ‘Lava Jato’. Με την απόφαση αυτή,  ο Lula απέκτησε ξανά τη δυνατότητα να υποβάλει υποψηφιότητα για το προεδρικό αξίωμα στις επόμενες ομοσπονδιακές εκλογές του 2022, με κύριο αντίπαλο τον Jair Bolsonaro. Η απόφαση αυτή προκάλεσε αναταράξεις σε ένα ήδη ιδιαίτερα πολωμένο πολιτικό σύστημα.

Είναι χρήσιμο εδώ να γίνει μια αναφορά σε όσα συνέβησαν τα προηγούμενα χρόνια στη Βραζιλία, τα οποία οδήγησαν τον Lula σε ποινή φυλάκισης και τον Bolsonaro, τον σημερινό ακροδεξιό λαϊκιστή Πρόεδρο, στην εξουσία. Από τις αρχές του 21^ου αιώνα, και ειδικότερα μετά το 2003 όταν ο Lula εξελέγη για πρώτη φορά Πρόεδρος, η Βραζιλία σημείωσε μια ανοδική οικονομικά πορεία. Ο Lula, επικεφαλής του Εργατικού Κόμματος, ασκώντας διακυβέρνηση με πολιτικές που έτειναν περισσότερο προς το  κέντρο του πολιτικού φάσματος και εκμεταλλευόμενος σωστά τις ευνοϊκές διεθνείς συγκυρίες, ενέταξε την Βραζιλία στις χώρες με τις πιο γρήγορα αναπτυσσόμενες οικονομίες του κόσμου (Watmough, 2021). Εγκαινιάζοντας και το πρόγραμμα κοινωνικής πρόνοιας BolsaFamilia για την ενίσχυση των φτωχότερων οικογενειών της χώρας, έγινε γρήγορα μια από τις πιο δημοφιλείς πολιτικές προσωπικότητες παγκοσμίως.

Ωστόσο, παράλληλα με τις ενέργειες αυτές, το Εργατικό Κόμμα ανέπτυξε πολύ στενές σχέσεις με τον ιδιωτικό τομέα, σχέσεις που όπως αποδείχθηκε εμφάνιζαν αρκετές νομικές παρατυπίες. Το ίδιο το πολιτικό σύστημα στη Βραζιλία είχε κατορθώσει να εξουδετερώνει οποιαδήποτε απειλή εμφανιζόταν ανάμεσα στους δεσμούς πολιτικού και επιχειρηματικού τομέα. Σταδιακά η πολιτική διαφθορά έγινε αποδεκτή άτυπη πρακτική για το σύνολο σχεδόν των πολιτικών δρώντων (Chagas-Bastos, 2019). Προφανώς, οι πρακτικές αυτές δεν ήταν άγνωστες στην πλειοψηφία του λαού, καθώς όμως οι περισσότεροι επωφελούνταν από την οικονομική ανάπτυξη που σήμαινε αυτή η λειτουργία του κράτους δεν υπήρχαν ιδιαίτερα ισχυρές αντιδράσεις κατά του συστήματος. Ωστόσο, όταν το 2013 η οικονομική κρίση που ξέσπασε έδειξε τα σαθρά θεμέλια της ανάπτυξης αυτής, ο λαός ξεσηκώθηκε μαζικά ενάντια στις μέχρι τότε κυβερνήσεις, ιδίως τις τελευταίες του Εργατικού Κόμματος που θεωρήθηκε υπεύθυνο για την κοινωνική ανισότητα, τα σκάνδαλα, τη διαφθορά και την άνοδο της εγκληματικότητας (Hunter & Power, 2019). Οι πολίτες βέβαια διαμαρτύρονταν κατά της τότε κυβέρνησης, αλλά ταυτόχρονα μέμφονταν το πολιτικό κατεστημένο συνολικά καθώς αποτελούσε κοινό τόπο ότι οι διαστάσεις που είχε το πρόβλημα άγγιζαν όλους τους τομείς της κρατικής δομής (Hunter & Power, 2019).

Το σκάνδαλο LavaJato

Ένα από τα σκάνδαλα τα οποία οδήγησαν σε ποινές φυλάκισης και μεγάλα πρόστιμα αρκετούς αξιωματούχους του πολιτικού συστήματος ήταν και το λεγόμενο σκάνδαλο LavaJato. Το όνομα της υπόθεσης που σημαίνει «πλυντήριο αυτοκινήτων», προέρχεται από το γεγονός ότι η έρευνα για το σκάνδαλο ξεκίνησε από το ξέπλυμα μαύρου χρήματος από τους doleiros, εμπόρους χρημάτων της μαύρης αγοράς, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν μικρά βενζινάδικα και πλυντήρια αυτοκινήτων ως ‘βιτρίνες’. Η έρευνα αυτή όμως γρήγορα εξελίχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα οικονομικά σκάνδαλα παγκοσμίως από τη στιγμή που αποδείχθηκε σύνδεση με την μεγάλη βραζιλιάνικη πετρελαϊκή εταιρεία Petrobras. Η εταιρεία αυτή σε συμφωνίες με κατασκευαστικές εταιρίες λάμβανε ένα μέρος των εσόδων (1-5%) παράνομα. Τα κεφάλαια που συγκέντρωνε έτσι, τα διοχέτευε σε πολιτικούς του Εργατικού Κόμματος που συνεργάζονταν και ταυτόχρονα σε καμπάνιες υπέρ της κυβέρνησης για να παραμείνουν στην εξουσία.  Οι δωροδοκίες γίνονταν είτε σε μετρητά είτε με ακριβά αμάξια, ακριβά έργα τέχνης, ελικόπτερα, βίλες κλπ. (Watts, 2017). Όσο οι έρευνες συνεχίζονταν, αποδείχθηκε ότι εμπλέκονταν και πολιτικοί αξιωματούχοι και από άλλα κόμματα – από το 2014 έως και το 2018 η υπόθεση αυτή οδήγησε στην έκδοση περισσότερων από 1000 ενταλμάτων σύλληψης και 125 καταδίκες. (Hunter & Power, 2019).

Ο Lula καταδικάστηκε σε 12ετή ποινή φυλάκισης για αποδοχή προϊόντων δωροδοκίας, με τη μορφή ανακαινίσεων σε μια παραθαλάσσια βίλα που ανήκε στο όνομά του,  από την κατασκευαστική εταιρία OAS, η οποία αργότερα συνήψε κάποιες πολύ ευνοϊκές συμφωνίες με την Petrobras, και για ξέπλυμα μαύρου χρήματος.  Η σχετική δίκη διεξήχθη ταυτόχρονα με την προεκλογική εκστρατεία για τις εκλογές του 2018, στις οποίες ο Lula συμμετείχε. Τον Αύγουστο του 2018 όμως, μετά από επίσπευση των διαδικασιών εκ μέρους των δικαστηρίων, ανακοινώθηκε η καταδίκη του, ακυρώθηκε η δυνατότητα συμμετοχής του και οδηγήθηκε στη φυλακή για 18 μήνες. Τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου οι εκλογές έφεραν στην εξουσία τον Jair Bolsonaro, ο οποίος παρουσίαζε καθ’ όλη την προεκλογική εκστρατεία του την εικόνα ενός αντισυστημικού ισχυρού ηγέτη, ο οποίος θα αναλάμβανε να ‘καθαρίσει’ την χώρα από τη διαφθορά και να χτυπήσει το σοβαρότερο πρόβλημα των πολιτών – την εγκληματικότητα (Chagas-Bastos, 2019).

H άνοδος του JairBolsonaro

O Bolsonaro, πολιτικός γνωστός για τις ακροδεξιές απόψεις του και έχοντας κάνει δημόσιες δηλώσεις υπέρ της δικτατορίας του ’64, εκμεταλλεύτηκε το πολωμένο κλίμα και την λαϊκή δυσαρέσκεια και κέρδισε μια επαρκή εκλογική βάση. Με τη χρήση μέσω των social media, την άσκηση προπαγάνδας μέσω των τελευταίων και με την λαϊκιστική ρητορική του ένωσε τα τρία δεξιά ρεύματα της Βραζιλίας: τους νοσταλγούς της δικτατορίας, τους Ευαγγελικούς, και τους φιλελεύθερους ως προς τα οικονομικά ζητήματα (Watmough, 2021).

Γρήγορα όμως το προφίλ που ο νέος Πρόεδρος είχε δημιουργήσει, διαλύθηκε. Ήδη από τον πρώτο χρόνο της προεδρίας του ενεπλάκη σε σκάνδαλα, ήρθε σε ρήξη με συνεργάτες του, τους οποίους δεν δίσταζε και να απολύσει, απέτυχε να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις που είχε υποσχεθεί προεκλογικά και, παρόλο που είχε δεσμευτεί να μειώσει την εγκληματικότητα, επέτρεψε πιο ευέλικτους όρους για την οπλοφορία. Φάνηκε απροετοίμαστος για τη θέση την οποία ανέλαβε – χαρακτηρίστηκε μάλιστα από ορισμένους και ως anti–president (Watmough,2021). Η μείωση της δημοφιλίας του κορυφώθηκε βέβαια μετά το ξέσπασμα της πανδημίας. Ο  Bolsonaro επιδεικτικά αρνείται, ακόμη και σήμερα που η Βραζιλία είναι η δεύτερη χώρα με τα περισσότερα θύματα παγκοσμίως, να πάρει στα σοβαρά την πανδημία. Παρόλο που και ο ίδιος νόσησε, εξακολουθεί να μην παίρνει μέτρα εθνικής εμβέλειας ενώ χαρακτήρισε ως ‘γρίπη’ την πανδημία και ζήτησε από τον λαό να σταματήσει ‘να γκρινιάζει’. Την προηγούμενη εβδομάδα (17/3/21) μια σφυγμομέτρηση της Datafolha έδειξε ότι η ικανοποίηση των πολιτών ως προς τον χειρισμό της πανδημίας από τον Πρόεδρο μειώθηκε περαιτέρω σε σχέση με τον Ιανουάριο, ενώ το 46% των ερωτηθέντων ζητούν την παραπομπή του Προέδρου.

Η πρόσφατη δικαστική απόφαση που αλλάζει το πολιτικό σκηνικό

Επιστρέφοντας στο θέμα των κατηγοριών απέναντι στον Lula, η δικαστική απόφαση που αναφέραμε στο ξεκίνημα του παρόντος άρθρου, είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα καθώς στηρίχθηκε πάνω σε μια δικονομική λεπτομέρεια: τον τόπο διεξαγωγής της δίκης – έγινε στην πόλη Κουριτίμπα ενώ θα έπρεπε να είχε γίνει στην πρωτεύουσα Μπραζίλια. Το σημαντικότερο είναι ότι για την επανάληψη της δίκης υπό την σωστή δικαιοδοσία τα στοιχεία από το δικαστήριο της Κουριτίμπα δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν, καθώς το Ανώτατο Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι ο Sergio Moro, ο υπεύθυνος δικαστής για την υπόθεση  Lava Jato, ο οποίος αργότερα έγινε ο Υπουργός Δικαιοσύνης του Bolsonaro, υπήρξε μεροληπτικός και πράγματι κατηύθυνε τους αρμόδιους εισαγγελείς προς την καταδίκη του Lula χωρίς επαρκή στοιχεία. Οι υποψίες αυτές υπήρχαν ήδη από το καλοκαίρι του 2019 όταν κάποια σχετικά ηλεκτρονικά μηνύματα διέρρευσαν στο διαδίκτυο. Ο Moro, ενώ αντιμετωπιζόταν από μεγάλη μερίδα του λαού ως ήρωας για την εκδίκαση του Lava Jato, έχασε σε αξιοπιστία.

Τι μέλλει γενέσθαι λοιπόν στο πολιτικό σκηνικό της Βραζιλίας; Παρόλο που ο Lula δεν έχει ακόμη ανακοινώσει επίσημα τις προθέσεις του για τις επόμενες εκλογές, είναι σχεδόν σίγουρο ότι η προεκλογική μάχη θα διεξαχθεί ανάμεσα σε αυτόν και τον Bolsonaro. Πρόκειται για δύο εξίσου αμφιλεγόμενες, έστω και για διαφορετικούς λόγους, προσωπικότητες. Από τη μία ο Bolsonaro διαθέτει ακόμη μια ισχυρή βάση υποστήριξης (περίπου το 30% των ψηφοφόρων) αλλά πρόσφατη σφυγμομέτρηση του O Estado de S. Paolo, δείχνει ότι το 56% των Βραζιλιάνων δεν θα τον ψήφιζαν ποτέ. Από την άλλη, στην ίδια σφυγμομέτρηση ένα 44% δηλώνει το ίδιο για τον Lula, ο οποίος έχει συνδεθεί με τα όσα δεινά περνάει σήμερα η χώρα σχετικά με τη διαφθορά και την οικονομική της κατάσταση (Colm, 2021).

Σημαντικό ρόλο θα παίξουν και τα διακυβεύματα κατά την περίοδο των εκλογών, η κατάσταση στην οποία θα βρίσκεται τότε η χώρα ως προς την πανδημία, πόσο θα έχει επηρεάσει η οικονομική πτώχευση που κήρυξε ο Bolsonaro την κοινωνία κ.ά. Ίσως εν μέσω της διπλής κρίσης, οικονομικής και υγειονομικής, που περνάει αυτή τη στιγμή η Βραζιλία, ο Lula να επιλεγεί από τους ψηφοφόρους λόγω της σύνδεσής του με τα χρόνια της σχετικής ευημερίας της χώρας υπό την διακυβέρνησή του. Εξάλλου, πριν του απαγορευθεί η συμμετοχή τους στις εκλογές του 2018 τα ποσοστά δημοφιλίας του παρέμεναν υψηλά και ο λαός ήθελε τη συμμετοχή του, ειδικά όταν ως εναλλακτική παρουσιαζόταν ο Bolsonaro. Σε τελική ανάλυση, ο αντικαταστάτης του υποψήφιος για το Εργατικό Κόμμα, Fernando Haddad, χωρίς να είναι ιδιαίτερα δημοφιλής ή να διαθέτει επάρκεια χρόνου για προεκλογική εκστρατεία, συγκέντρωσε στον 2^ο γύρο εκλογών το 45% σχεδόν των ψήφων.

Συμπέρασμα

Η Βραζιλία βρίσκεται σε ιδιαίτερα τεταμένη κατάσταση, τόσο λόγω της πανδημίας, όσο και των υπόλοιπων ‘κρίσεων’ που αντιμετωπίζει εδώ και μια δεκαετία περίπου. Η κοινωνία παραμένει πολωμένη ενώ τα βασικότερά της προβλήματα, η αυξημένη εγκληματικότητα και η οικονομική κατάσταση επιδεινώνονται. Παράλληλα, ο Bolsonaro ζημιώνει την θέση της χώρας στη διεθνή σκηνή με τη στάση του προς τους ξένους ηγέτες και τους διεθνείς οργανισμούς. Δεδομένων των άγνωστων ακόμη επιδράσεων που θα έχει η συνέχιση της πανδημίας παγκοσμίως, λίγα είναι αυτά που μπορεί κανείς να υποθέσει για το πολιτικό μέλλον της Βραζιλίας. Το σίγουρο είναι ότι η – πιθανή προς το παρόν – συμμετοχή του Lula στις επόμενες εκλογές θα δώσει μια ισχυρή εναλλακτική στον λαό απέναντι στον Bolsonaro, που είχε ήδη απογοητεύσει μεγάλη μερίδα πολιτών πριν ακόμη την διασπορά του COVID-19 και την κάθετη αύξηση των θυμάτων.

Για περαιτέρω μελέτη

Chagas-Bastos, Fabrício H. (2019). Political Realignment in Brazil: Jair Bolsonaro and the Right Turn. Revista de Estudios Sociales 69: 92-100. https://doi.org/10.7440/res69.2019.08

Colm Q., (2021), Lula’s return to politics spells trouble for Bolsonaro, Foreign Policy, μέσω https://foreignpolicy.com/2021/03/09/lula-brazil-bolsonaro/

Hunter, W., & Power, T.J. (2019). Bolsonaro and Brazil’s Illiberal Backlash. Journal of Democracy 30(1), 68-82. doi:10.1353/jod.2019.0005.

Watmough., S., (2021), Jair Bolsonaro: Far-Right Firebrand and Cheerleader for Dictatorship, European Center for Populism Studies, μέσω https://www.populismstudies.org/jair-bolsonaro-far-right-firebrand-and-cheerleader-for-dictatorship/.

Watts., J., (2017), Operation Car Wash: Is this the biggest corruption scandal in history, The Guardian, μέσω https://www.theguardian.com/world/2017/jun/01/brazil-operation-car-wash-is-this-the-biggest-corruption-scandal-in-history