Του Γιώργου Ζαχαριά

Οι αλλεπάλληλες κρίσεις στην Ανατολική και Νότια Σινική θάλασσα τα τελευταία χρόνια, ιδίως πρόσφατα, έχουν απασχολήσει τους θεωρητικούς των διεθνών σχέσεων, αλλά κυρίως έχουν δημιουργήσει ζητήματα με εμφανείς και πραγματικούς κινδύνους. Τα οικονομικά οφέλη που πηγάζουν από την εκμετάλλευση της Ανατολικής Σινικής έχουν προκαλέσει σημαντικές εντάσεις και τεταμένες σχέσεις μεταξύ των παράκτιων χωρών, με αναμφίβολα βασικούς πρωταγωνιστές, δύο από τις μεγαλύτερες οικονομίες παγκοσμίως, την Ιαπωνία και την Κίνα.

Το μήλο της έριδος

Στο επίκεντρο της διαμάχης για την κυριαρχία στη Σινική Θάλασσα, δηλαδή τη θαλάσσια ζώνη μεταξύ Κίνας, Ιαπωνίας και Ταϊβάν, βρίσκεται ένα σύμπλεγμα νησιών που ονομάζεται Σενκάκου (για τους Ιάπωνες) – και Ντιαογιού (για τους Κινέζους). Το σύμπλεγμα αυτό αποτελείται από 5 μικρά νησιά και 3 βράχους, όλα ακατοίκητα, που όμως θεωρούνται νήσοι, με όλα τα δικαιώματα που πηγάζουν από την κατοχή τους σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο. Την κυριότητα και κατοχή των νήσων απέκτησε η Ιαπωνία με την προσάρτησή τους το 1895 κατά τον πρώτο Σινοϊαπωνικό πόλεμο, λίγους μήνες πριν υπογραφεί η συνθήκη του Σιμονοσέκι, με την οποία τερματίστηκε ο πόλεμος. Κατά τη διάρκεια της ακόλουθης περιόδου δεν υπάρχει καμία καταγεγραμμένη περίπτωση εδαφικής διεκδίκησης των νησιών από την Κίνα, που παραμένουν υπό ιαπωνική κατοχή και διοίκηση σε όλη την περίοδο από το 1895 μέχρι σήμερα, με μόνη εξαίρεση την περίοδο 1945-1972 όταν τέθηκε υπό αμερικανική διοίκηση,  λόγω της ιαπωνικής ήττας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και της επακόλουθης αμερικανικής κατοχής. Το 1970 αποτελεί σημείο καμπής στην ιστορία της περιοχής, καθώς ξεκινάει για πρώτη φορά η αμφισβήτηση του καθεστώτος των νησιών, τόσο από τη Δημοκρατία της Κίνας (Ταϊβάν), όσο και από τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας. Αιτία αποτέλεσε η έκθεση της Οικονομικής Επιτροπής για την Ασία και την Ανατολική Ασία των Ηνωμένων Εθνών, σχετική με τα Σενκάκου – Ντιαογιού, η οποία πιθανολογεί την ύπαρξη μεγάλων υποθαλάσσιων κοιτασμάτων πετρελαίου στην περιοχή γύρω από τα νησιά. Έκτοτε και ειδικότερα τα τελευταία χρόνια, οι σχέσεις μεταξύ των τριών διεκδικητών είναι ιδιαίτερα τεταμένες περνώντας από άκαρπους διαλόγους, φτάνοντας σε αδιέξοδα και περιόδους έντασης, προκαλώντας ανησυχία στο διεθνές σκηνικό.

Η θέση της Κίνας

Η Κίνα τις τελευταίες δεκαετίες παρουσιάζει ραγδαία οικονομική και στρατιωτική ανάπτυξη, η οποία της επέτρεψε να γίνει ένας από τους σημαντικότερους διαμορφωτές του διεθνούς σκηνικού. Αιτία της πρωτοφανούς οικονομικής ανάπτυξης της χώρας αποτέλεσε κυρίως η οικονομική μεταρρύθμιση του 1979 από τον Deng Xiaoping, με τη χώρα να βρίσκεται στη δεύτερη θέση παγκοσμίως ως προς το Α.Ε.Π. με ανάπτυξη 6,7% το πρώτο τρίμηνο του 2016. Η ανάπτυξη αυτή της οικονομίας έχει ως αποτέλεσμα και την στρατιωτική ενδυνάμωσή της και της επέτρεψε να διαμορφώσει μια δυναμική εξωτερική πολιτική, εκμεταλλευόμενη όχι μόνο την οικονομική και τεχνολογική της ανάπτυξη, αλλά και τον μεγάλο πληθυσμό και την τοποθεσία της.

Έτσι, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας αμφισβητεί επίσημα την ιαπωνική κυριαρχία επί των νήσων από τα μέσα του 1970, όχι μόνο επί της αρχής αλλά και  πρακτικά προβαίνοντας ανοιχτά σε παραβιάσεις του εναέριου χώρου και των χωρικών υδάτων των νησιών, σύμφωνα με καταγγελίες Ιαπώνων αξιωματούχων. Η κινεζική διπλωματία παρουσιάζει μια σειρά επιχειρημάτων, με σκοπό να αποδείξει ότι τα νησιά ανήκουν σε αυτήν «εξ αρχαιοτάτων χρόνων» και ότι εκλάπησαν από την Ιαπωνία το 1895. Κύριο μεταξύ αυτών είναι το γεγονός ότι οι νήσοι Ντιαογιού εμφανίζονται πρώτη φορά σε κείμενα της δυναστείας των Μing (1368-1644) που τα χαρακτηρίζαν ως περιοχή αλιείας. Επιπλέον, υποστηρίζουν ότι έχουν βρεθεί τάφοι και κτερίσματα κινέζων ψαράδων από την Ταϊβάν στο μεγαλύτερο νησί των Σενκάκου, το οποίο και μπορούσε να κατοικηθεί από έναν περιορισμένο αριθμό ατόμων. Ακόμη, η Κίνα υποστηρίζει ότι τανησιά αναφέρονται και σε έγγραφα του 15^ου και 17^ου αιώνων ως τοποθεσία μεταξύ της Κίνας και του νησιώτικου βασιλείου νότια της Ιαπωνίας, Ryukyu. Τέλος, η κινεζική διπλωματία επικαλείται τη Διακήρυξη του Καΐρου του 1943, η οποία επεδίωκε να διευθετήσει το θέμα των εδαφών της Κίνας, τα οποία είχε καταλάβει η Ιαπωνία έπειτα από τη νίκη της στον πρώτο Σινοϊαπωνικό πόλεμο του 1894-5 με τη συνθήκη του Σιμονοσέκι. Συγκεκριμένα η Συνθήκη παραχωρούσε στην Ιαπωνία την Μαντζουρία, την Φορμόζα (σημερινή Ταϊβάν), τις νήσους Πεσκαδόρες και τα νησιά πλησίον αυτών. Με τη διακήρυξη του Καϊρου, τα εδάφη αυτά πρέπει να επιστραφούν στην προκάτοχο τους, την Κίνα. Ερμηνεύοντας τη Διακήρυξη, η κινεζική διπλωματία απαιτεί από την Ιαπωνία να σεβαστεί την ιστορικότητα των εν λόγω νήσων, θεωρώντας ότι περιλαμβάνει και τα νησιά Σενκάκου-Ντιαογιού, ως «νήσοι πλησίον» της Φορμόζας. Όσον αφορά στην Ταϊβάν,  αν και η επίσημη θέση της στο ζήτημα είναι πολύ κοντά με αυτή της Κίνας, φαίνεται να μη θέλει να αποκτήσει επισήμως κοινή γραμμή λόγω των μεταξύ τους διαφορών για το θέμα του καθεστώτος της Ταϊβάν.

Η ιαπωνική τοποθέτηση

Οι Ιάπωνες έχουν διαφορετική ερμηνεία της κατάστασης. Υποστηρίζουν ότι, ήδη από το 1885, ένα χρόνο μετά την ανακάλυψη των νησιών από τον Ιάπωνα έμπορο Koga Tatsushiro και δέκα χρονια πριν την προσάρτηση των νησιών το 1895, είχε ξεκινήσει διεξοδική εξερεύνηση της περιοχής από την Ιαπωνία που διαπιστώθηκε το ακατοίκητο του συμπλέγματος. Επιπλέον, η προσάρτηση του 1895 ήταν σύμφωνη με το διεθνές δίκαιο και τα ιστορικά στοιχεία, καθώς οι νήσοι πριν την προσάρτησή τους ήταν terra nullius, τουτέστιν δεν ανήκαν σε κανέναν, κάτι που μπορεί να επιβεβαιωθεί καθώς δεν υπάρχει αναφορά ότι ήταν υπό την κατοχή της κινεζικής δυναστείας των Qing. Ακόμη, ιαπωνικές πηγές αναφέρουν ότι η κυριαρχία των Ιαπώνων επί των Σενκάκου επιβεβαιώνονται και από κινεζικές επιστολές (επικαλούνται   επιστολή Κινέζου αξιωματούχου προς την Αυτοκρατορική Ιαπωνία μετά από διάσωση Κινέζων ψαράδων στην περιοχή των Σενκάκου, που αναφέρονται ως τμήμα της Ιαπωνικής Αυτοκρατορίας και συγκεκριμένα της περιφέρειας της Οκινάβας). Ακόμη, η ιαπωνική διπλωματία αντιδρά έντονα στο γεγονός της ξαφνικής διεκδίκησης της περιοχής, καθώς υποστηρίζει ότι από το 1895 μέχρι το 1971, όταν και ανακαλύφθηκαν τα υποθαλάσσια κοιτάσματα πετρελαίου, δεν υπήρχε καμία απολύτως αξίωση ούτε εδαφική αμφισβήτηση στα νησιά. Επιπλέον, οι Ιάπωνες απαντούν με τη σειρά τους στους Κινέζους ομολόγους τους ότι στη Διακήρυξη του Καΐρου, όπως επίσης και στη συνθήκη του Σαν Φρανσίσκο, με τα οποία η Ιαπωνία επιστρέφει στην Κίνα σειρά εδαφών, δεν περιλαμβάνονται οι νήσοι Σενκάκου, καθώς η διαδικασία ερευνών και η προσάρτηση των νήσων είχε ήδη λάβει χώρα πριν τον Σινοϊαπωνικό πόλεμο και πριν υπογραφεί η συνθήκη του Σιμονοσέκι και ως εκ τούτου δεν αναφέρονται ούτε σε εκείνη.

Διεθνείς επιπτώσεις και συμπεράσματα

Το ζήτημα της κατοχής και κυριότητας των νησιών έχει κλιμακώσει την ένταση μεταξύ των δύο χωρών φέρνοντας τις διμερείς τους σχέσεις στο χειρότερο δυνατό επίπεδο. Η ρητορική των δύο χωρών είναι ιδιαίτερα σκληρή ενώ οι διπλωματικές προσπάθειες δεν φαίνεται να αποδίδουν, με τις δύο χώρες συχνά να προσπαθούν να κάνουν επίδειξη δύναμης στην περιοχή. Η μεγαλύτερη κρίση μέχρι σήμερα προήλθε από την απόφαση της κινεζικής πλευράς το 2013, να επιβάλει μονομερώς ζώνη αναγνώρισης πτήσεων (F.I.R) στον εναέριο χώρο πάνω από τα νησιά, με την Ιαπωνία και τις ΗΠΑ να αντιδρούν χαρακτηρίζοντας την πράξη ως απαράδεκτη κίνηση σε από ιαπωνικό εναέριο χώρο. Πιο πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί η κίνηση του κινεζικού πολεμικού ναυτικού στην περιοχή γύρω από τα νησιά δύο φορές στη διάρκεια του καλοκαριού του 2016, με την ιαπωνική πλευρά να ζητάει την άμεση αποχώρηση αποστέλλοντας με τη σειρά της μέρος του στόλου της χώρας και σε διπλωματικό επίπεδο να προειδοποιεί για περαιτέρω επιδείνωση των διμερών σχέσεων.

Εκτός αυτού, η κρίση στην Ανατολική Σινική έχει σημαντικές επιπτώσεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι πρώτες συνέπειες είναι πολιτικές τόσο στο εσωτερικό των χωρών όσο και στις διμερείς τους σχέσεις. Το ζήτημα γίνεται ιδιαίτερα αισθητό μέσω της σκληρής ρητορικής κυρίως της Κίνας, που θεωρεί το ζήτημα πρωτεύουσας σημασίας και το θέτει ως έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους της εξωτερικής της πολιτικής. Ως συνέπεια, το ζήτημα έχει πυροδοτήσει τον κινεζικό εθνικισμό, αναβιώνοντας αντί-ιαπωνικά αισθήματα του τέλους του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Από την άλλη πλευρά, στην Ιαπωνία το θέμα επαναφέρει στο προσκήνιο συζητήσεις για αλλαγές στην πολιτική ασφάλειας της χώρας, καθώς και για συνταγματική αναθεώρηση που θα μεταβάλλει τον φιλειρηνικό προσανατολισμό της.

Επιπλέον οι οικονομικές συνέπειες σε περίπτωση περαιτέρω κλιμάκωσης της κρίσης δεν θα μπορούν να αγνοηθούν. Η Σινική θάλασσα αποτελεί χώρο διέλευσης μεγάλου αριθμού εμπορικών πλοίων και μεγάλου ποσοστού του παγκόσμιου εμπορίου. Η κλιμάκωση της κρίσης θα αυξήσει το κόστος μεταφοράς και ασφάλισης, λόγω της  επικινδυνότητας και ανασφάλειας στην περιοχή, ενώ ο πλούσιος θαλάσσιος πυθμένας θα παραμείνει ανεκμετάλλευτος. Σε τελευταίο στάδιο μια ένοπλη αντιπαράθεση ή και μόνο η άμεση απειλή της μεταξύ δύο εκ των μεγαλύτερων οικονομικών δυνάμεων παγκοσμίως, θα έφερνε μια τεράστια αναταραχή στη διεθνή σκηνή με απρόβλεπτα αποτελέσματα. Οι εξελίξεις αυτές έχουν ωθήσει και τις ΗΠΑ να αναμειχθούν έντονα στο ζήτημα. Αν και οι ΗΠΑ προσπαθούν διευκολύνουν την επικοινωνία μεταξύ των δύο πλευρών, ο διαιτητικός τους ρόλος δεν φαίνεται να υφίσταται πλέον, αντίθετα, δεσπόζει  ο έντονος ανταγωνισμός με την Κίνα.

Συμπερασματικά, η κατάσταση αυτή είναι πολύ δύσκολο να μεταβληθεί, όσο δεν υπάρχει διάθεση υποχώρησης κάποιου εκ των δύο. Το Διεθνές Δικαστήριο δεν θα ήταν μια αποτελεσματική λύση, όπως φάνηκε στην απόφαση του για αντίστοιχη περίπτωση της Νότιας Σινικής ανάμεσα στις Φιλιππίνες και την Κίνα, η οποία αρνήθηκε να δεχτεί την απόφαση. Ως αποτέλεσμα, θα ήταν ουτοπική η πιθανότητα εύρεσης λύσης στο προσεχές διάστημα μέσω του διαλόγου των χωρών που διεκδικούν τις νήσους ή της επέμβασης του Διεθνούς Δικαστηρίου. Η κρίση όχι μόνο δεν εκτονώνεται αλλά αντιθέτως κλιμακώνεται ραγδαία την τελευταία δεκαετία, με την περίπτωση ενός επικείμενου «ατυχήματος» να είναι κάτι παραπάνω από απλή πιθανότητα.

Πηγές:

Ikeda T., Getting Senkaku history right, , www.thediplomat.com/2013/11/gettingsenkakuhistoryright

Joyman L., Senkaku-Diaoyu islands conflict, , www.historytoday.com/senkakudiaoyu-islands-conflict

Japan warns China of deteriorating relations over Senkaku, Αύγουστος 2016, www.theguardian.com