Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο ΘεσσαλονίκηςΤου Θάνου Παπαδόπουλου
Το πρώτο Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου που διοργανώθηκε σε χώρα του αραβικού κόσμου μόλις ολοκληρώθηκε. Αν και το Μουντιάλ μετράει, ως θεσμός, σχεδόν έναν αιώνα ζωής και αποτελεί τη σπουδαιότερη γιορτή του παγκόσμιου ποδοσφαίρου, η φετινή διοργάνωση στο Κατάρ θεωρείται μακράν η πιο αμφιλεγόμενη και για κάποιους ίσως και σκανδαλώδης απόφαση στην ιστορία της Διεθνούς Ποδοσφαιρικής Ομοσπονδίας. Οι λόγοι που προσέδωσαν αυτό τον χαρακτήρα στη φετινή διοργάνωση είναι αρκετά σύνθετοι. Το παρόν άρθρο προσπαθεί να αναλύσει τουλάχιστον ορισμένες πτυχές αυτών.
- Το Κατάρ ως διεθνής παίκτης
Το εμιράτο του Κόλπου άλλαξε ριζικά μετά την ανακάλυψη του ορυκτού του πλούτου, γεγονός που συνδέθηκε στενά και με την αναβάθμισή του στη διεθνή σκηνή. Παρόλο που πρόκειται για μία από τις μικρότερες χώρες του κόσμου σε έκταση και πληθυσμό, έχει καταφέρει, όχι μόνο χάρη στα αποθέματά του σε φυσικό αέριο, αλλά και λόγω της διαχείρισης των εσόδων από την εκμετάλλευσή τους, να έχει το υψηλότερο κατά κεφαλή ΑΕΠ παγκοσμίως.
Αν και είναι περιτριγυρισμένο από ισχυρούς γείτονες όπως η Σαουδική Αραβία και το Ιράν, το εμιράτο έχει ξεχωρίσει σαφώς από τους γείτονες και ανταγωνιστές του. Μπορεί η ανάπτυξή του να ξεκίνησε μεταγενέστερα από αυτή των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων ή του Μπαχρέιν λόγω της βρετανικής κατοχής μέχρι το 1971, αλλά η ανοδική του πορεία έκτοτε είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Τούτο οφείλεται στις οικονομικές πολιτικές και στη διαχείριση του ορυκτού πλούτου της χώρας. Πιο συγκεκριμένα, το Κατάρ ανέλαβε υψηλά ρίσκα, συνάπτοντας διεθνή δάνεια προκειμένου να επενδυθούν στην εκμετάλλευση και αξιοποίηση των ορυκτών κοιτασμάτων. Τα ρίσκα αυτά τελικά απέδωσαν, με αποτέλεσμα να καταστεί ο σημαντικότερος προμηθευτής υγροποιημένου φυσικού αερίου στον κόσμο. Η κατασκευή εγκαταστάσεων υγροποίησης του φυσικού αερίου και μεγάλων υποδομών εξαγωγής του υπήρξαν καθοριστικές κινήσεις ώστε ο ορυκτός του πλούτος να αξιοποιηθεί στον μέγιστο βαθμό.
Η υποδειγματική διαχείριση των δανείων που είχε συνάψει, καθώς και μια σειρά μεταρρυθμίσεων που ενίσχυσαν τον ρόλο του κράτους και επέτρεψαν την απελευθέρωση της οικονομίας συνέδραμαν στην ανάδειξη του εμιράτου σε έναν από τους ασφαλέστερους προορισμούς για ξένες επενδυτικές δραστηριότητες. Παράλληλα, ο ρόλος της Επενδυτικής Αρχής του Κατάρ (Qatar Investment Authority), η οποία ιδρύθηκε το 2005 αποτέλεσε καμπή για την περαιτέρω ανάπτυξη της οικονομίας της χώρας. Η Αρχή που υπάγεται στην διορισμένη από τον Εμίρη κυβέρνηση, διαχειρίζεται κεφάλαια και περιουσιακά στοιχεία εκατοντάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων, ενώ ορισμένες δραστηριότητές της δεν δημοσιοποιούνται καν, καθώς μέσω αυτής διενεργούνται οικονομικές συναλλαγές και επενδύσεις της βασιλικής οικογένειας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η αγορά μεγάλου αριθμού μετοχών του ομίλου Harrods και του αεροδρομίου Heathrow του Λονδίνου και του ομίλου Volkswagen στη Γερμανία, η δυναμική εμπλοκή σε γαλλικά ΜΜΕ και η πλήρης εξαγορά του γαλλικού ποδοσφαιρικού συλλόγου Paris Saint Germain.
Η οικονομική άνθηση της χώρας συνοδεύτηκε από την ταυτόχρονη αύξηση της πολιτικής της επιρροής και ακτινοβολίας. Σε αυτό το εγχείρημα, κομβικό ρόλο διαδραματίζει το διεθνές πρακτορείο ειδήσεων Al Jazeera. Από το 1996 όταν ξεκίνησε η λειτουργία του, αλλά κυρίως δέκα χρόνια αργότερα όταν άρχισε να εκπέμπει στα αγγλικά, ασκεί σημαντική επιρροή, όχι μόνο στον χώρο του Κόλπου και της Μέσης Ανατολής, αλλά και παγκοσμίως, παρά την κριτική που έχει δεχτεί για τις σκοπιμότητες και τον τρόπο λειτουργίας του.
Παράλληλα, το καθεστώς του Κατάρ ξεκίνησε μία αυξανόμενη παρέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις άλλων χωρών της περιοχής, όπως έγινε με την παροχή πολύπλευρης στήριξης στους Αδελφούς Μουσουλμάνους της Αιγύπτου, αλλά και με τη χρηματοδότηση του Ισλαμικού Κράτους. Από την άλλη, η ανάγκη διατήρησης καλών σχέσεων με το Ιράν λόγω της από κοινού διαχείρισης κοιτασμάτων φυσικού αερίου, αλλά και η παραχώρηση αεροπορικής βάσης στις ΗΠΑ, συνθέτουν ένα παζλ το οποίο καθιστά το μικρό εμιράτο του Κόλπου έναν από τους σημαντικότερους οικονομικούς και πολιτικούς παίκτες σε διεθνή κλίμακα.
- Ένας Δαυίδ ανάμεσα σε Γολιάθ
Η ανάπτυξη άλλων οικονομικών κλάδων πέρα από τον ενεργειακό, όπως οι κατασκευές, οι χρηματοοικονομικές υπηρεσίες και ο τουρισμός σε συνδυασμό με το δυναμικό επενδυτικό του πρόγραμμα, έχουν καταστήσει το Κατάρ πρωτοπόρο του αραβικού κόσμου, διαφοροποιώντας το σημαντικά από άλλες πετρελαιοπαραγωγούς χώρες. Ήδη από τη δεκαετία του 2010, τα έσοδα από τις εξαγωγές φυσικού αερίου αντιπροσώπευαν ολοένα και μικρότερο ποσοστό στον κρατικό του προϋπολογισμό, φτάνοντας σχεδόν στο ίδιο επίπεδο με τα έσοδα από τις υπόλοιπες οικονομικές δραστηριότητες. Η τάση αυτή έγινε ιδιαίτερα αισθητή κατά τη διετία 2011 – 2013, όταν τα έσοδα, ως ποσοστό του ΑΕΠ, που αντιπροσώπευαν οι υδρογονάνθρακες μειώθηκε από το 59% στο 51% των κρατικών εσόδων.
Το Μουντιάλ του 2022 αποτέλεσε για το Κατάρ την ιδανικότερη διαφήμιση. Σε πρόσφατο ταξίδι μου στη Γαλλία, παρατήρησα στο αεροδρόμιο Charles de Gaulle στο Παρίσι μεγάλο αριθμό διαφημίσεων για την κρατικά υπαγόμενη Qatar Airways, η οποία ομοίως προβάλλεται και προωθείται διαρκώς από τις πλαϊνές ταμπέλες χορηγών κατά τη διάρκεια των αναμετρήσεων του Μουντιάλ, ως επίσημος χορηγός. Επιπλέον, οι καμπάνιες με σλόγκαν “Visit Qatar” και “Fly through Doha” δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν. Τα παραδείγματα αυτά αναδεικνύουν τη διορατικότητα του Κατάρ και τη διαφορά του σε σχέση με τους γείτονές του: έχοντας βιώσει τις διακυμάνσεις στις τιμές του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, το εμιράτο αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί να βασίζεται εις το διηνεκές στην ενέργεια, ειδικότερα μετά την ολοένα και ισχυρότερη παρουσία των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Επιδιώκει λοιπόν να μην αρκεστεί στα έσοδα από τους υδρογονάνθρακες και να διαφοροποιήσει τις οικονομικές του δραστηριότητες και τα αντίστοιχα έσοδα. Ταυτόχρονα, μία διοργάνωση του βεληνεκούς του Μουντιάλ αντιμετωπίστηκε από το καθεστώς ως μία χρυσή ευκαιρία να προωθήσει και να βελτιώσει την εικόνα του Κατάρ στο διεθνές σκηνικό.
Πέρα από την οικονομική διάσταση, το φετινό Μουντιάλ υπήρξε ιδιαίτερο λόγω της έντονα πολιτικοποιημένης χροιάς του. Ίσως μάλιστα να πρόκειται για μία από τις πιο έντονα πολιτικά φορτισμένες αθλητικές διοργανώσεις όλων των εποχών. Ο αραβικός κόσμος παρουσιάστηκε ενωμένος, εκφράζοντας ηχηρό μήνυμα αλληλεγγύης προς την Παλαιστίνη. Οι παλαιστινιακές σημαίες που κυμάτιζαν αθλητές και θεατές με χαρακτηριστικότερη εικόνα αυτή στους εορτασμούς των προκρίσεων του Μαρόκου, αποτελεί αναμφισβήτητα μία προσπάθεια να θυμίσει στη Δύση ένα ζήτημα που προσπαθεί να ξεχάσει. Τα αντίστοιχα συνθήματα που συνοδεύαν αυτή τη μορφή άσκησης πολιτικής αντανακλούν τις πεποιθήσεις των χαμηλών και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων, θέτοντας σε αντιδιαστολή ή ακόμη και σε αμφισβήτηση τις Συμφωνίες του Αβραάμ που υπογράφηκαν το 2020 με πρωτοβουλία των ΗΠΑ και επέτρεψαν τη σύναψη διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Ισραήλ και τεσσάρων αραβικών κρατών. Το Μουντιάλ αυτό αναδεικνύει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο τον ελιτίστικο χαρακτήρα και την μη ανταπόκριση αυτών των πολιτικών στο λαϊκό αίσθημα.
- Μία διαφορετική οπτική
Το φετινό Παγκόσμιο Κύπελλο είναι μακράν το ακριβότερο όλων των εποχών, καθώς η κυβέρνηση του Κατάρ από το 2010 που ανέλαβε τη διοργάνωσή του, δαπάνησε περίπου 300 δισεκατομμύρια δολάρια για την υλοποίηση των έργων συμπεριλαμβανομένων των υποδομών και των αθλητικών εγκαταστάσεων. Για τα μεγάλα αυτά έργα, επιστρατεύτηκαν μετανάστες εργάτες, όπως άλλωστε γίνεται και στις περισσότερους επαγγελματικούς τομείς του Κατάρ: η πληθυσμιακή σύσταση της χώρας αποτελείται κατά περίπου 90% από μετανάστες. Στην περίπτωση όμως των προετοιμασιών του Μουντιάλ, επαληθευμένες έρευνες κατέδειξαν ότι πάνω από 6,5 χιλιάδες εργάτες, προερχόμενοι κυρίως από την ινδική υποήπειρο και τη νοτιοανατολική Ασία, έχουν βρει τον θάνατο μέχρι σήμερα σε έργα που συνδέονται με το Παγκόσμιο Κύπελλο. Αν και το καθεστώς προσπαθεί να μειώσει τη σπουδαιότητα της τραγωδίας, υπάρχουν πολλές αναφορές που κάνουν λόγο για εργασία κάτω από αντίξοες καιρικές συνθήκες που σχετίζονται με τις υψηλές θερμοκρασίες της περιοχής, σε συνδυασμό με εξαντλητικά ωράρια και κακές συνθήκες διαβίωσης των εργατών. Η έλλειψη διαφάνειας που χαρακτηρίζει την όλη υπόθεση σχετικά με την καταγραφή των θανάτων και την ακριβή απόδοση αιτιών, προβληματίζει ακόμη περισσότερο τη διεθνή κοινή γνώμη.
Απόρροια των παραπάνω είναι η συστηματική κριτική προς το εμιράτο αναφορικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το ζήτημα αυτό ενέχει και άλλες προεκτάσεις εκτός από τις εργασιακές συνθήκες και την έως τον θάνατο εξουθένωση των εργατών στους οποίους είχαν υποσχεθεί υψηλές απολαβές και σημαντικά προνόμια. Η συστηματική καταπάτηση των δικαιωμάτων των γυναικών, από κοινού με την απαγόρευση της ομοφυλοφιλίας, αλλά και οποιασδήποτε καμπάνιας υπέρ της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, διαμορφώνουν ένα ιδιαίτερο τοπίο όπου οι ξένες προς το Ισλάμ αξίες και τα ιδανικά δεν έχουν θέση. Στην κορυφή του παγόβουνου βρίσκονται οι άνευ προηγουμένου καταγγελίες περί διαφθοράς και χρηματισμού υψηλόβαθμων στελεχών της FIFA αλλά και ευρωπαίων πολιτικών από το Κατάρ, προκειμένου να διασφαλίσει τη διεξαγωγή του Μουντιάλ. Η μεταγενέστερη εμπλοκή πολιτικών σε έρευνες που διενεργήθηκαν ή είναι ακόμη σε εξέλιξη για αθέμιτες πρακτικές και χρηματισμούς, με το σκάνδαλο του Qatargate να αποτελεί το πιο πρόσφατο και συγκλονιστικό παράδειγμα, εγείρουν τουλάχιστον υποψίες ως προς την αξιοπιστία και φερεγγυότητα των διαδικασιών που οδήγησαν στην ανάδειξη του Κατάρ σε οικοδεσπότη του Μουντιάλ του 2022. Παράλληλα, αναδεικνύονται τόσο η διείσδυση, όσο και τα ερείσματα που έχει αποκτήσει το εμιράτο σε παγκόσμια κλίμακα, διαπερνώντας οικονομικούς, κρατικούς και περιφερειακούς θεσμούς.
- Συμπεράσματα
Το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου του Κατάρ αποτέλεσε ίσως την πιο πολιτικοποιημένη αθλητική διοργάνωση στην ιστορία του αθλητισμού. Το εμιράτο άδραξε την ευκαιρία με σκοπό να κάνει αισθητή την παρουσία του στον κόσμο περισσότερο από ποτέ, αλλά και να αναβαθμίσει την εικόνα και τη θέση του. Είναι προφανής η πρόθεση του καθεστώτος που θέλει να αποτινάξει κάθε στερεότυπη άποψη που μπορεί να έχει η Δύση για ένα κράτος της Μέσης Ανατολής που εξάγει φυσικό αέριο. Σε έναν ορισμένο βαθμό το Κατάρ ίσως και να έχει πετύχει τους στόχους του επεκτείνοντας την πολιτική και οικονομική του επιρροή διεθνώς. Ακόμη, τα μηνύματα αλληλεγγύης προς την Παλαιστίνη βρήκαν βήμα μέσω των αγώνων του Μουντιάλ και δεν αποκλείεται στο άμεσο μέλλον το Κατάρ να διεκδικήσει έναν ρόλο εκφραστή του Αραβικού Κόσμου. Στον αντίποδα όμως, το δημοκρατικό έλλειμμα της χώρας που αντανακλάται στην υποβάθμιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αφορά επαναλαμβανόμενες πρακτικές που αποτελούν μελανά σημεία για τους επικριτές αυτών των κρατικών μοντέλων, τα οποία αναδείχθηκαν εν τέλει μέσω της διοργάνωσης. Συνδυαστικά μάλιστα με τη σκανδαλολογία, τους χρηματισμούς και τις αθέμιτες πρακτικές, οι εικόνες τόσο του εμιράτου, όσο και της FIFA μάλλον επλήγησαν παρά βελτιώθηκαν.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
https://www.middleeastmonitor.com/20221130-the-outcasts-of-the-fifa-world-cup-in-qatar/
https://www.economist.com/films/2022/11/18/why-is-the-world-cup-important-to-qatar