Της Ελένης Καραγιάννη

 

Στις 19 Δεκεμβρίου 2021 ο Gabriel Boric εκλέχθηκε πρόεδρος της Χιλής με 55,9% των ψήφων, επαναφέροντας την Αριστερά στην εξουσία με τον συνασπισμό «Apruebo Dignidad». Η συμμετοχή στον δεύτερο γύρο των εκλογών ανήλθε στο 56%, το υψηλότερο ποσοστό στη χώρα από το 2012 όταν η ψήφος έπαψε να είναι υποχρεωτική. Η μεγάλη συμμετοχή στην συγκεκριμένη εκλογική αναμέτρηση, υπό συνθήκες υγειονομικής κρίσης αλλά και με υψηλά διακυβεύματα για την χώρα, που βρίσκεται σε διαδικασία συνταγματικής αναθεώρησης, αποτελεί ένδειξη της σημασίας που έδωσε το εκλογικό σώμα στην ανάδειξη του επόμενου προέδρου.

Ο Boric, προσωπικότητα που αναδείχθηκε κατά τις διαδηλώσεις του 2011 για τα εκπαιδευτικά ζητήματα της χώρας (όπως τα υψηλά δίδακτρα), πρωτοεκλέχθηκε ως ανεξάρτητος βουλευτής το 2013 και ξανά, ως μέλος του αριστερού συνασπισμού “Frente Amplio”, το 2017. Ο αντίπαλός του στις προεδρικές εκλογές ήταν ο José Antonio Kast, πρώην κομματικό μέλος του Unión Demócrata Independiente (UDI), του ακροδεξιού κόμματος που αποτέλεσε τον θύλακα των υποστηρικτών του Πινοσέτ μετά την πτώση της δικτατορίας, και ανοιχτά υποστηρικτής τόσο του καθεστώτος του Πινοσέτ όσο και σήμερα του προέδρου Ζαΐρ Μπολσονάρο της Βραζιλίας. Πρόκειται για εκπροσώπους δύο εκ διαμέτρου αντίθετων ιδεολογιών και πολιτικών προγραμμάτων, γεγονός που δικαιολογεί και το έντονα πολωμένο κλίμα των εκλογών.

Στον πρώτο γύρο της αναμέτρησης οι δύο υποψήφιοι συγκέντρωσαν σχεδόν το ίδιο ποσοστό, με μικρό πλεονέκτημα του Kast (28%) επί του Boric (26%). Ο λόγος που ο δεύτερος κατάφερε να αναδειχθεί στον δεύτερο γύρο είναι, πρώτον, διότι η συμμετοχή αυξήθηκε από 47% σε 56% (1,2 εκατομμύρια περισσότερα ψηφοδέλτια) προς όφελος του Boric και, δεύτερον, επειδή ο τελευταίος κέρδισε ψήφους στην πρωτεύουσα Σαντιάγο αλλά και στις αγροτικές περιοχές της χώρας που αποφεύγουν παραδοσιακά την ψήφο σε πολιτικά άκρα (όπως αυτό που εκπροσωπεί ο Kast) (Al Jazeera, 2021).

Η νίκη Boric και ιδίως η προεκλογική άνοδος του Kast καταδεικνύει εκ νέου το δημοκρατικό πρόβλημα της Λατινικής Αμερικής. Το πρόβλημα αυτό δεν είναι μόνο χιλιανό – αφορά και καλύπτει μεγάλο τμήμα της ηπείρου. Από τα δεδομένα ερευνών κοινής γνώμης πάνω σε θέματα δημοκρατίας, εμπιστοσύνης στους θεσμούς κ.ά. σε όλη την περιφέρεια μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα για την κρίση του δημοκρατικού πολιτεύματος αλλά και για τις ‘επικίνδυνες’ για τη δημοκρατία εναλλακτικές επιλογές στις οποίες οδηγούνται οι ψηφοφόροι (ανάδυση λαϊκιστικών ακροδεξιών κυβερνήσεων).

Η κρίση της δημοκρατίας και τα αποτελέσματα του Latinobarómetro[1]

 Στο πλαίσιο αυτό, ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάγνωση των αποτελεσμάτων του Latinobarómetro του 2020 μέσα στη συγκυρία των εκλογών, καθώς βοηθάει να σκιαγραφηθεί καλύτερα η άποψη του λαού για τη δημοκρατία και την κατάσταση της χώρας γενικότερα. Τα δεδομένα που παρουσιάζονται στη συνέχεια αφορούν μόνο τη Χιλή.

Στην ερώτηση «Πόσο ικανοποιημένοι είστε με την λειτουργία του δημοκρατικού καθεστώτος στη χώρα σας» βλέπουμε στον πίνακα 1 ότι σχεδόν το 75% του πληθυσμού δηλώνει «όχι πολύ» ή «καθόλου ικανοποιημένος/η».

Πίνακας 1. En general, ¿Diría Ud que está muy satisfecho, más bien satisfecho, no muy satisfecho o nada satisfecho con el funcionamiento de la democracia en {PAÍS}? (Πηγή: Latinobarómetro, 2020).

Ωστόσο, στην ερώτηση «Πόσο συμφωνείτε με την παρακάτω πρόταση: η δημοκρατία ίσως έχει προβλήματα αλλά είναι το καλύτερο σύστημα διακυβέρνησης» το 54% συμφωνεί και το 20% συμφωνεί απολύτως (πίνακας 2), ενώ το 53% των ερωτηθέντων συμφωνεί ότι η δημοκρατία βοηθάει στην επίλυση των προβλημάτων της χώρας (με το 28% να διαφωνεί) – επομένως φαίνεται μια διάκριση ανάμεσα στην τρέχουσα λειτουργία της δημοκρατίας και στην γενικότερη αξία της ως πολίτευμα (αξίζει να σημειωθεί ότι στα αντίστοιχα αποτελέσματα της Βραζιλίας δεν φαίνεται το ίδιο).

Πίνακας 2. Por favor, dígame si está muy de acuerdo, de acuerdo, en desacuerdo o muy en desacuerdo , con las siguientes afirmaciones: La democracia puede tener problemas pero es el mejor sistema de gobierno (Πηγή: Latinobarómetro, 2020).

Εστιάζοντας στα πολιτικά κόμματα της Χιλής και στην έντονη πόλωση που υπήρχε το 2020 όταν διεξήχθη η έρευνα σχετικά με το δημοψήφισμα για την αναθεώρηση του Συντάγματος[2], είναι άξιο αναφοράς ότι το 72% των ερωτηθέντων δεν αισθάνεται κοντά σε κάποιο κόμμα (διάγραμμα 1).

Διάγραμμα 1. ¿Hay algún partido político hacia el cual se sienta usted más cercano que hacia el resto de los partidos ? (Πηγή: Latinobarómetro, 2020).

Παράλληλα, στην ερώτηση για αυτό-τοποθέτηση στην επταβάθμια κλίμακα Αριστεράς-Δεξιάς τα αποτελέσματα είναι όπως παρουσιάζονται στο διάγραμμα 2. Το 38,1% δήλωσε ότι δεν έχει καμία τοποθέτηση και το 15.9% αυτό-τοποθετήθηκε στο κέντρο του πολιτικού φάσματος.

Διάγραμμα 2. En política se habla normalmente de “izquierda” y “derecha” En una escala dónde “00″ es la “izquierda” y “10″ la “derecha”, ¿Dónde se ubicaría Ud? ? (Πηγή: Latinobarómetro, 2020).

Τα παραπάνω ποσοστά επαληθεύουν και οι απαντήσεις στην ερώτηση σχετικά με το αν οι πολίτες τρέφουν ενδιαφέρον ή όχι για την πολιτική, όπου το 41% δήλωσε πως δεν έχει κανένα ενδιαφέρον και το 34% μόνο λίγο ενδιαφέρον. Λογικό φαίνεται λοιπόν να είναι και πολύ χαμηλά τα ποσοστά αυτό-τοποθέτησης στον πολιτικό άξονα Αριστεράς-Δεξιάς, αν και πρωτοφανές για μια χώρα όπως η Χιλή που σε σύγκριση με την υπόλοιπη περιφέρεια της Λατινικής Αμερικής χαρακτηριζόταν (μέχρι τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας τουλάχιστον) από ένα από τα πιο σταθερά πολιτικά συστήματα με ενεργό εκλογικό σώμα.

Τέλος, σχετικά με τις εγγυήσεις ελευθεριών στη Χιλή αξίζει να σημειωθούν τα εξής: το 49% απάντησε πως η «ελευθερία λόγου πάντα και παντού» δεν είναι εγγυημένη. Για το 34% η «ελευθερία πολιτικής συμμετοχής» είναι μερικώς εγγυημένη ενώ για το 25% καθόλου. Στην ερώτηση για το πόσο «δίκαιη [είναι η] διανομή του πλούτου» στη χώρα, το πρώτο ζήτημα που απασχολεί τους Χιλιανούς πολίτες την τελευταία δεκαετία, το 82% απάντησε πως δεν είναι (καθόλου) εγγυημένη (Latinobarómetro, 2020).

Συνοπτικά, από τα στοιχεία αυτά προκύπτει ότι η κοινωνία της Χιλής παρουσιάζει χαμηλό ενδιαφέρον για την πολιτική και έχει απομακρυνθεί από τα πολιτικά κόμματα, ενώ έντονη είναι η δυσαρέσκεια για τους δημοκρατικούς θεσμούς και την ανισότητα πλούτου και ευκαιριών. Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον, το εκλογικό σώμα κλήθηκε να επιλέξει μεταξύ Boric και Kast.

Είναι καίριο όμως να υπογραμμιστεί ότι, αν και εντελώς αντίθετοι μεταξύ τους οι δύο υποψήφιοι, μόνο ο Kast αντιπροσωπεύει ένα άκρο του πολιτικού φάσματος, αυτό της ακροδεξιάς. Ο Boric, από την αρχή της εκστρατείας του (χρησιμοποιώντας το σύνθημα ‘πρόεδρος μιας Χιλής για όλους τους Χιλιανούς’) πρόβαλε την ανάγκη για συναίνεση και διαπραγματεύσεις προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα της χώρας. Η πολιτική του ‘ωρίμανση’ από την εποχή της συμμετοχής του στις φοιτητικές διαδηλώσεις φαίνεται από το ότι δεν μιλάει πλέον για ‘κοινωνική επανάσταση’ αλλά για ‘ανάγκη αναγέννησης των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών δομών της Χιλής’ – εξάλλου στον νικητήριο λόγο του μετά την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων ανέφερε το τρίπτυχο «κοινωνική συνοχή, επαναπροσδιορισμός [του εαυτού μας], κοινό έδαφος» ως κατευθυντήριες γραμμές της πολιτικής του (Sehnbruch, 2021). Αντιθέτως, ο Kast με το λαϊκιστικό του ύφος και τις ακραίες δηλώσεις του κατά πολλών κοινωνικών ελευθεριών – ακόμη και άρνηση της διαδικασίας αναθεώρησης του συντάγματος σε περίπτωση εκλογής του – αντιπροσώπευε το αντίθετο άκρο όχι μόνο ιδεολογικά αλλά και όσον αφορά την πολιτική πρακτική. Χαρακτηριστική είναι η σύγκριση που έγινε από τα media με το δημοψήφισμα του 1988, μιλώντας για μία επιλογή μεταξύ ενός δημοκρατικού μέλλοντος και ενός αυταρχικού παρελθόντος.

Ο Boric βέβαια δεν είχε και πολλές επιλογές σχετικά με το consensus που διακηρύσσει, καθώς στη Βουλή ο συνασπισμός του Kast κέρδισε 50 έδρες (σε σύνολο 155), οπότε μπορεί εύκολα να αποτελέσει εμπόδιο στα σχέδια της νέας κυβέρνησης – το συναινετικό κλίμα λοιπόν είναι μονόδρομος. Στις αντικειμενικές δυσκολίες προστίθενται οι πιέσεις των οικονομικών ελίτ, των οποίων τα συμφέροντα πλήττονται από τους προγραμματικούς στόχους του Boric, αλλά και οι πιέσεις του ίδιου του στρατοπέδου του που αναμένει άμεσες και μεγάλες αλλαγές, που δεν φαίνεται, ωστόσο, να αποτελεί ρεαλιστικό στόχο σε μια τόσο εύθραυστη και μεταβατική περίοδο (δεδομένης της διαδικασίας συνταγματικής αναθεώρησης που έχει ξεκινήσει).

Ο νέος Πρόεδρος φαίνεται να διατηρεί τον συναινετικό τόνο του παρά τις όποιες πιέσεις που μπορεί να δέχεται. Μέχρι την επίσημη ανάληψη των καθηκόντων του τον Μάρτιο του 2022 ασχολείται ιδιαίτερα με την συμφιλίωση της διασπασμένης αριστεράς και κεντροαριστεράς. Η προσπάθεια αυτή ξεκίνησε ήδη προεκλογικά, ώστε να πλησιάσει και τους ανεξάρτητους και αναποφάσιστους ψηφοφόρους, μέσω της συμμετοχής του Guillermo Larraín (Χριστιανοδημοκράτη οικονομολόγου με ευρεία υποστήριξη από τον λαό) στην διαμόρφωση του οικονομικού προγράμματος του συνασπισμού του (Joannon, 2021).

Το ερώτημα που γεννάται για το πολιτικό μέλλον της Χιλής είναι αν το συναινετικό αυτό ύφος της πολιτικής της νέας κυβέρνησης θα είναι αρκετό για να αντιμετωπίσει τις βαθιές διαιρέσεις που έχουν δημιουργηθεί στην κοινωνία της ή αν θα δώσει μάταιες ελπίδες σε έναν λαό που έχει ανάγκη τη συμφιλίωση και παράταση σε ένα καθεστώς μεγάλων ανισοτήτων που έχει παγιωθεί στη χώρα.

 

 

Βιβλιογραφία

Gabriel Boric wins Chile’s presidential election | Elections News | Al Jazeera. (2021, Δεκέμβριος 20). Aljazeera. https://www.aljazeera.com/news/2021/12/20/gabriel-boric-wins-chiles-presidential-election

Joannon, F. (2021, Δεκέμβριος 15). Guillermo Larraín en La Mesa sobre programa económico de Boric: “Tenemos a un Estado que genera condiciones de solidaridad muy potentes y al mismo tiempo un sector privado protagonista del crecimiento, eso es socialdemocracia”. El Mostrador. https://www.elmostrador.cl/destacado/2021/12/15/guillermo-larrain-en-la-mesa-sobre-programa-economico-de-boric-tenemos-a-un-estado-que-genera-condiciones-de-solidaridad-muy-potentes-y-al-mismo-tiempo-un-sector-privado-protagonista-del-cre/

Latinobarometro. (χ.χ.). Latinobarometro. Ανακτήθηκε 18 Ιανουάριος 2022, από https://www.latinobarometro.org/latOnline.jsp

Mojica, C. (2020, February 11). Constitutional Plebiscite in Chile: A road to build a more inclusive and prosperous nation. UNDP. https://www.latinamerica.undp.org/content/rblac/en/home/blog/2020/constitutional-plebiscite-in-chile–a-road-to-build-a-more-inclu.html

Sehnbruch, K. (2021, Δεκέμβριος 21). Gabriel Boric beat the far right in Chile. Now he has to unite a divided country. The Guardian. https://www.theguardian.com/commentisfree/2021/dec/21/gabriel-boric-far-right-chile

 

 

^[1]  Το Latinobarómetro είναι μία τακτική μελέτη της κοινής γνώμης που εξετάζει, σε ετήσια βάση με πάνω από από 20.000 συνεντεύξεις την κοινωνική, οικονομική και πολιτική κατάσταση της κοινής γνώμης 18 χωρών της Λατινικής Αμερικής.

 

[2] Κεντρικό αίτημα των διαδηλωτών του 2019 κατέληξε να είναι η αναθεώρηση του Συντάγματος, το οποίο είχε θεσπιστεί από το στρατιωτικό καθεστώς Πινοσέτ το 1980. Η κυβέρνηση Piñera ανακήρυξε λοιπόν δημοψήφισμα με δύο ερωτήματα: την αναθεώρηση του συντάγματος ή όχι και, αν ναι, η Συντακτική Συνέλευση να αποτελείται από τους ήδη εκλεγμένους νομοθέτες μαζί με κάποιους εκλεγμένους πολίτες ή από μια εντελώς νέα εκλεγμένη Συντακτική Συνέλευση. Το αποτέλεσμα ήταν 78% «ναι» στην πρώτη ερώτηση και 79% υπέρ της νέας Συντακτικής Συνέλευσης. (Mojica, 2020).